Người ít tiền tìm rau an toàn ở đâu?

"Làm thế nào biết được rau quả nào an toàn với thuốc trừ sâu?". Đó là câu hỏi mà tôi nhận được nhiều nhất. Tôi trả lời: Chịu thua! Thiệt tình là tôi cũng không biết, làm sao trả lời.

Dựa vào giấy chứng nhận đủ loại chăng? Xin lỗi, tôi không tin lắm. Dựa vào giấy phân tích? Giấy phân tích từng lô hàng hay thỉnh thoảng phân tích một lần làm kiểng? Mua rau quả trong siêu thị yên tâm hơn vì họ có kiểm soát? Kiểm soát bằng cách nào, hay cũng chỉ dựa vào giấy chứng nhận? Dư lượng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) trong rau quả là một vấn nạn, không dễ giải quyết.

Tiếc cho một dự án dang dở

Tôi kể ra đây một nỗ lực đáng trân trọng. Một tập đoàn X, có hệ thống siêu thị X khắp nước, chịu đầu tư vào lĩnh vực khó nhá này. Dự án được thực hiện ở Lâm Đồng. Tôi ở Đà Lạt nên biết rõ nông dân nơi đây lạm dụng thuốc BVTV thế nào. 

Họ mời các nhà chuyên môn hướng dẫn nông dân cách trồng, chấp nhận dùng phân bón hóa học, thuốc BVTV, nhưng phải tuân thủ quy định an toàn thực phẩm. Họ cũng mời cả một đội ngũ đánh giá (auditor) chuyên nghiệp kiểm soát suốt quá trình trồng, ghi chép hồ sơ từng ngày… Sản phẩm được thu mua để đưa vào hệ thống siêu thị X.

Thời gian đầu tuân thủ quy trình, gần ngày thu hoạch, sâu bọ ở đâu mò tới, thuốc BVTV lúc đó là một cám dỗ. Nông dân nơi đây, đa phần là nhập cư, quen thói chơi liều mạng, đối phó với nhóm đánh giá viên đủ trò, đủ kiểu. Phải công nhận các đánh giá viên rất kiên nhẫn, vừa cương quyết, vừa khoan hòa chấp nhận vài trường hợp có thể, rồi từ từ siết dần, đúng bài bản. Điều họ cần là sự "thật thà khai báo" của nông dân. 

Cứ thế hết đợt rau này đến rau khác. Ròng rã cỡ ba năm họ cũng có chút kết quả, dù rất khiêm tốn. Tập đoàn X, dù dự án vẫn đang lỗ thê thảm, nhưng đã tổ chức sự kiện ăn mừng, tuyên dương những "người mẫu nông dân" điển hình. Tôi được mời đọc tham luận ngắn trong sự kiện này.

Kết quả khiêm tốn cỡ nào? Một công ty phân tích của Đức có phòng lab ở Việt Nam đã khảo sát ngẫu nhiên các mẫu rau quả trên thị trường. Tập đoàn X không hề biết chuyện này, vì đây là thăm dò riêng của công ty lab để dự báo quy mô thị trường. 

Giám đốc phòng lab là con bạn tôi, nên nói nhỏ cho biết: "Rau thị trường nhiễm dư lượng thuốc BVTV nhiều lắm chú, chỉ trừ rau quả trong hệ thống siêu thị X là đỡ, đạt khoảng 70%". 70% đã là con số đáng khích lệ. Nếu kiên nhẫn thêm 2 năm nữa, có thể sẽ là 90% và rồi cao hơn nữa. 

Rất tiếc, sau đó tập đoàn X vì lý do riêng đã nhượng lại toàn bộ hệ thống siêu thị cho tập đoàn khác. Ông chủ mới yêu cầu phải có lãi ngay. Dự án với bao nỗ lực, kiên nhẫn tan thành mây khói. Tôi tiếc vô cùng!

Xoay xở thử nghiệm

Mới đây tôi ghé Cần Thơ Farm (CT Farm) đi vòng quanh nông trại đang trồng rau với giá thể sinh học xơ dừa. Giá thể sinh học, hiểu đơn giản là "đất nhân tạo" bổ sung dưỡng chất, vi sinh, kiểm soát ẩm độ, nhiệt độ… tạo điều kiện tối ưu cho cây mầm phát triển. "Đất nhân tạo" có thể là mùn cưa, xơ dừa, phân ủ… CT Farm dùng giá thể sinh học là xơ dừa, mụn dừa, thêm thắt vài thứ nữa. Giai đoạn này dùng NEEM, và nếu cần thì dùng thêm thuốc BVTV.

NEEM là thuốc trừ sâu sinh học, hoạt chất chính là chất azadirachtin, chiết xuất từ cây Neem (cây sầu đâu). NEEM ức chế ấu trùng, diệt côn trùng, đúng hơn là làm côn trùng chết lần chết mòn. Thuốc Neem ngoài thị trường còn thêm thắt nhiều thứ để tạo thương hiệu riêng. Tuy không hiệu quả mạnh như thuốc BVTV hóa học, nhưng NEEM an toàn hơn.

Sau giai đoạn nuôi cây mầm, cây con được chuyển sang trồng ở đất. Quy mô hơn thì trồng trong nhà lưới, để côn trùng không lọt vào được, và cũng kiểm soát được ẩm độ, nhiệt độ, ánh sáng (tia UV...). Ngoài ra CT Farm còn dùng gừng, tỏi, ớt, sả, nước vôi trong… để diệt nấm, diệt côn trùng. Giai đoạn này cũng dùng thuốc diệt côn trùng sinh học NEEM. Nếu cần lắm thì mới dùng tới thuốc BVTV. Toàn bộ quy trình từ ươm đến trồng chỉ nhằm loại bỏ, hoặc hạn chế sử dụng thuốc BVTV.

Trồng rau hoặc cây trái với giá thể sinh học không phải là điều mới mẻ, có sẵn trong các giáo trình nông nghiệp, nhiều nơi đã áp dụng, thậm chí còn bán lẻ cây mầm, đất, phân ủ, thuốc Neem để người tiêu dùng mang về trồng trong các hộ gia đình.

Giá thể sinh học rất đa dạng, tùy thuộc thổ nhưỡng, thời tiết, khí hậu… mà "sáng tạo" giá thể. Có nơi dùng mùn cưa, vỏ trấu, mùn hữu cơ, phân trùn quế… thích hợp với loại cây trồng. Nghe thì đơn giản, nhưng từ sách vở ra tới thực tế là cả quá trình, có khi mất vài năm, có khi trắng tay. 

CT Farm ban đầu nuôi heo rừng, lấy phân heo trộn trấu và vài thứ khác làm giá thể sinh học để trồng dưa lưới và rau. Kết quả xem ra có nhiều triển vọng, nhưng chỉ được vài năm là… sập tiệm. Nguyên nhân là do chủ trại không quản lý được dịch bệnh của heo rừng nuôi. Và phải gầy dựng lại, dùng xơ dừa như hiện nay.

Các chủ trại trẻ trên cả nước có kiến thức, năng động, dư sức sáng tạo để tạo ra giá thể sinh học thích hợp cho loại nông sản với vùng miền của họ. Giá thể sinh học chỉ là một giải pháp, còn nhiều giải pháp khác như dùng giống kháng bệnh, dùng nấm vi khuẩn có ích… để đi tới mục tiêu là hạn chế dùng thuốc BVTV. Sáng tạo thì có "đổ máu" mới ra được sản phẩm có giá thành thấp nhất, và quan trọng là được thị trường chấp nhận. Điều đó là bí quyết riêng của mỗi chủ trại, lý thuyết suông khó xen vào.

Nhược điểm của nông sản là tuổi thọ ngắn. Tới thời điểm thu hoạch mà dội hàng là coi như thua. Vài chủ trại nghĩ đến chế biến nông sản tại chỗ để chủ động đầu ra. CT Farm đang làm thử rượu dưa lưới, giấm dưa lưới. Tôi nếm thử và đánh giá chưa đạt, cần cải thiện lại quy trình lên men. Ý tưởng tăng giá trị cộng thêm cho nông sản cũng không mới mẻ gì, nhưng là điều hấp dẫn. Nông sản là đặc sản vùng miền, nguyên liệu đầu vào kiểm soát được thì biết đâu có cơ may… "xuất cảnh".

Tôi nêu trường hợp của CT Farm như một thí dụ về hợp tác theo nhóm. CT Farm cung cấp quy trình cụ thể, cung cấp phân bón, thuốc cho toàn vụ theo công thức cho các nông trại hợp tác. Theo dõi và hướng dẫn, tương tác nhóm trên Zalo với hình ảnh hiện trường, diễn biến hằng ngày để bảo đảm tuân thủ quy trình. 

Chi phí tính theo giá cho mỗi cây trồng, và thanh toán bằng một phần sản phẩm. CT Farm hiện hợp tác với các nông trại ở Cần Thơ, Cà Mau, Vĩnh Long, Long An, Bảo Lộc, đa số là các nông trại nhỏ.

Mô hình hợp tác nhóm có thể linh động tùy văn hóa vùng miền, từ cung cấp quy trình, nguyên liệu tới phương thức thanh toán. Điều quan trọng là kiểm soát được quy trình của mỗi thành viên. Dân trong nghề với nhau, "hàng xóm" của nhau, biết rõ nhau, chắc không khó để giải quyết vấn nạn này. 

Tôi hỏi Phong, chủ trại CT Farm, có xây dựng thương hiệu nhóm không? Tụi cháu chưa nghĩ đến, Phong đáp. Khi các thành viên nhóm cùng tuân thủ một quy trình sản xuất, có kiểm soát thì có thể tạo thương hiệu nhóm (ngoài thương hiệu riêng của thành viên).

 Đó là sức mạnh để sản phẩm có thể được tiêu thụ qua kênh siêu thị, và đó cũng là dấu hiệu để người tiêu dùng tin tưởng khi kiểm tra qua trang web của nhóm. Các nhà chế biến nhỏ ở Mỹ thường xây thương hiệu nhóm để đấu với các đại gia công nghiệp, to miệng quảng cáo.

Rau sạch vẫn khó tìm

Rau là loại nông sản mà người ta tiêu dùng hằng ngày. Sản phẩm chính của CT Farm hiện nay là dưa lưới. Còn các loại rau như rau cải, cải ngọt, cải xoăn, rau mùi bạc hà, rau xà lách… sản lượng rất ít, chỉ đủ để bán cho khách tham quan nông trại và dùng cho quán ăn của CT Farm. 

Tôi hỏi vì sao? Rau, thời gian trồng tuy ngắn, nhưng tốn nhiều công lao động, nên giá thành cao. Hộ nông dân chỉ có mảnh đất nhỏ, trồng rau thường không tuân thủ quy định an toàn, thương lái đến thu mua tận nơi, mình cạnh tranh với nguồn thu nhập chính của nông dân là chơi không đẹp, chủ trại CT Farm nói thế. 

Lại hỏi, sao không tập hợp họ thành nhóm, cung cấp quy trình, bảo đảm đầu ra cho họ? Nông dân thường nhìn cái lợi trước mắt, ít khi nghĩ xa. Đầu ra với số lượng lớn cũng là vấn nạn chính. Làm sao đưa rau đến chợ đầu mối, siêu thị… Họ có bảo đảm số lượng tiêu thụ nhất định không? Các nông trại khác cũng tương tự, trồng quả có lợi hơn trồng rau.

Thỉnh thoảng báo chí lại giựt tít "Trồng giá đỗ bằng hóa chất, sao 'đầu độc' đồng bào mình vì một chút lợi ích cá nhân?". Xoay chuyển nhận thức của hộ nông dân không phải là điều dễ dàng.

Các bạn trẻ tâm huyết không thiếu, nhưng ai tập hợp hộ nông dân thành nhóm? Ai giúp đỡ đầu ra? Cơ quan chức năng, ngoài ban hành quy định, thỉnh thoảng đi kiểm tra, rút giấy phạt, liệu có chính sách hỗ trợ nào khác không? 

Mô hình giá thể sinh học tôi biết nhiều nơi áp dụng, còn hợp tác theo nhóm có lẽ ít hơn, nhưng nơi trồng rau an toàn với giá thành thấp có thể có đâu đó nhưng tôi không biết. Người lao động có thu nhập thấp biết tìm rau an toàn nơi đâu?■