Nhìn lại những cuộc dịch chuyển lớn của đại học Việt Nam

Những "cú đấm thép" lưng chừng trời

Theo TS Lê Viết Khuyến, nguyên phó vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học (Bộ GD-ĐT), trước năm 1993 ở Việt Nam không có các đại học đa lĩnh vực. Khi triển khai nghị quyết TW4 (khóa 7) nhằm đổi mới hệ thống giáo dục nước ta từng bước theo hướng phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, Nhà nước mới chủ trương xây dựng các đại học đa lĩnh vực.

Hai đại học quốc gia và 3 đại học vùng ra đời trong bối cảnh này. Trong các năm 1993-1994, hai đại học quốc gia và 3 đại học vùng, gồm ĐH Thái Nguyên, ĐH Huế, ĐH Đà Nẵng mang lại hy vọng về việc hình thành những cơ sở đại học lớn, tập trung nguồn lực mạnh.

Nhưng cách thức "sáp nhập" lúc đó là gộp các cơ sở chuyên ngành trên cùng địa bàn để thành các đại học chuyên ngành. Và kể từ đó đến trước tháng 8-2025, các đại học quốc gia có quy chế hoạt động riêng trực thuộc Chính phủ, trong khi các đại học vùng vẫn trực thuộc Bộ GD-ĐT.

Các đại học vùng ra đời với trọng trách ưu tiên là đào tạo nguồn nhân lực trực tiếp cho các vùng. Sở dĩ có sự thay đổi này là bởi vào thời điểm đó, xu thế đại học đa lĩnh vực ở các quốc gia phát triển cho thấy nhiều ưu điểm hơn so với mô hình đào tạo chuyên ngành kiểu Liên Xô cũ, như bộ máy gọn nhẹ, nguồn lực tập trung, cơ chế đào tạo linh hoạt cho phép người học có nhiều lựa chọn. Nhưng hơn 30 năm qua, những "cú đấm thép" vẫn chỉ tồn tại dưới dạng liên hiệp các trường đại học chuyên ngành với cấu trúc 2 cấp (kiểu trường mẹ-con). Các trường thành viên hầu hết vẫn hoạt động độc lập, cái gọi là "sức mạnh tập trung" vẫn ở dạng mục tiêu.

Niềm tin rằng các đại học đa lĩnh vực phải là một chỉnh thể thống nhất có quan hệ chặt chẽ hơn tồn tại rất lâu, cho tới năm 2018. Trong một số diễn đàn, hội nghị về giáo dục đại học, một số người đã đặt vấn đề "xóa bỏ đại học vùng" vì chẳng những không tạo được "cú đấm thép" mà còn khiến các trường thành viên bị yếu đi do không chủ động nổi điều gì. Một trong những người có tiếng nói đề nghị xóa đại học vùng lại chính là người trong cuộc - GS Từ Quang Hiển, nguyên giám đốc Đại học Thái Nguyên, người từng qua vị trí quản lý trường thành viên đến quản lý đại học vùng.

Tại hội thảo Giáo dục 2018 (VEC 2018) với chủ đề "Giáo dục đại học - Chuẩn hóa và hội nhập quốc tế", ông Hiển nói thẳng: "Vô tình chúng ta đang tạo ra cấp trung gian quản lý trong quản lý giáo dục đại học hiện hành. Nó như cấp tổng cục hiện nay vậy. Tôi từng là hiệu trưởng đại học thành viên cũng là giám đốc đại học vùng nên rất thấu hiểu tình trạng của đại học vùng. Vì thế, tôi đề nghị các đồng chí lãnh đạo Quốc hội và Chính phủ nghiên cứu kỹ mô hình này. Nếu giải thể được là tốt nhất".

Phân tầng, xếp hạng đại học "kiểu Việt Nam"

Thế rồi, khi vấn đề phân tầng, xếp hạng đại học trở thành xu thế mới ở nhiều quốc gia, Việt Nam cũng bắt đầu bàn tới việc theo đuổi con đường này, tất nhiên là theo tiêu chí của Việt Nam.

Luật Giáo dục đại học năm 2012 lần đầu tiên đưa ra ý tưởng về phân tầng giáo dục đại học. Theo đó, luật xác định "cơ sở giáo dục đại học được phân tầng nhằm phục vụ công tác quy hoạch mạng lưới cơ sở giáo dục đại học phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và xây dựng kế hoạch đầu tư phát triển, nâng cao năng lực đào tạo và nghiên cứu khoa học của cơ sở giáo dục đại học, thực hiện quản lý nhà nước".

Từ đây, các cơ sở giáo dục đại học được phân tầng như sau: tầng 1 là cơ sở giáo dục đại học định hướng nghiên cứu, tầng 2 là cơ sở giáo dục đại học định hướng ứng dụng, tầng 3 là cơ sở giáo dục đại học định hướng thực hành.

Điều 9 Luật Giáo dục đại học năm 2012 cũng nêu vấn đề "xếp hạng" cơ sở giáo dục đại học, và theo GS Lâm Quang Thiệp (ĐHQG Hà Nội), khái niệm "phân tầng" khác với xếp hạng: phân tầng liên quan đến sứ mạng, chức năng; còn xếp hạng liên quan đến uy tín, chất lượng.

Năm 2015, nghị định 73/2015/NĐ-CP được ban hành về phân tầng và xếp hạng giáo dục đại học cũng nêu 3 tầng cơ sở giáo dục đại học như trên. Nhưng theo GS Lâm Quang Thiệp, nghị định này đã gộp phân tầng và xếp hạng vào một khái niệm, dẫn tới nhiều tranh cãi ở thời kỳ này. Một số lãnh đạo đại học cho rằng nói đến tầng, người ta ắt nghĩ có sự so sánh cao - thấp. Như vậy, đại học chia ba tầng, nhiều người sẽ hiểu tầng 1 là thượng lưu, là các cơ sở xuất sắc, tầng giữa là trung lưu, dưới là hạ lưu. Vậy nên dù có định hướng "đào tạo thực hành" thì cũng không có trường nào muốn xếp vào "hạ lưu".

Vấn đề "phân tầng" thời kỳ này bùng nhùng không chỉ là sự bất đồng về khái niệm, không có tiêu chí thống nhất mà còn ở sự không rõ ràng về mục tiêu. Một số chuyên gia lúc đó đã cho rằng việc phân tầng, xếp hạng phải nhằm tạo nên các hệ sinh thái khác nhau nhằm bổ sung cho nhau, có tính định hướng cho người học lựa chọn tùy theo lộ trình nghề nghiệp họ hướng đến, tăng trách nhiệm giải trình của các trường. Nó phải là cơ sở cho các trường xây dựng chiến lược phát triển 5-10-20 năm chứ không phải phân tầng, xếp hạng căn cứ vào hiện trạng để các trường sau khi xếp xong thì yên vị với vị trí của mình. Câu chuyện phân tầng, xếp hạng (theo tiêu chí trong nước) dừng lại ở những tranh cãi không hồi kết ấy. Và trong những năm gần đây, các cơ sở đại học bận rộn chạy theo mục tiêu khác: lọt vào tốp các trường đại học xuất sắc trong khu vực và thế giới.

Địa phương mở trường đại học

Tiền thân của nhiều trường đại học trực thuộc UBND tỉnh, thành phố là các trường cao đẳng sư phạm. Hệ thống trường cao đẳng sư phạm hình thành gần 60 năm do chính quyền địa phương quản lý đào tạo giáo viên từ mầm non đến THCS (các trường đại học sư phạm trước đây chỉ đào tạo giáo viên cấp THPT).

Sau khi Luật Giáo dục 2019 ban hành, các trường cao đẳng sư phạm chỉ còn chức năng đào tạo giáo viên mầm non. Từ đầu những năm 2000, nhiều trường cao đẳng sư phạm đã được nâng cấp lên đại học, do UBND tỉnh, thành quản lý.

Với nòng cốt vẫn là đào tạo sư phạm, nhiều trường đại học địa phương mở thêm các ngành mới, chủ yếu là những ngành dễ thu hút người học như nhóm ngành kinh tế hay công nghệ thông tin. Các trường đại học địa phương nở rộ, với sứ mệnh đào tạo nguồn nhân lực tại chỗ. Nhưng nhiều trường tồn tại lay lắt từ khi mới thành lập trong tình trạng khó tuyển sinh. Và vì hoạt động của các trường trông chờ chủ yếu vào nguồn sinh viên tuyển hằng năm nên nhiều trường không tuyển sinh đủ chỉ tiêu rơi vào vòng luẩn quẩn khó khăn về nguồn lực, cùng nỗi lo "cơm áo gạo tiền", chẳng thể còn chút tiềm lực nào để đặt ra các chiến lược phát triển bền vững.

Theo số liệu của Bộ GD-ĐT, đến năm 2025 cả nước có 26 trường đại học địa phương. Tại các địa phương có khoảng 20 trường cao đẳng sư phạm, 30 phân hiệu của các cơ sở đại học khác. Nhưng hiện có những trường đang bị đình chỉ đào tạo (Trường ĐH Hà Hoa Tiên của tỉnh Hà Nam cũ). Trong tình trạng nhiều đại học địa phương lay lắt, đã có những ý kiến đề xuất sáp nhập đại học địa phương vào đại học vùng.

Trường đại học thành đại học

Ngoài Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia TP.HCM, ba đại học vùng là Đại học Thái Nguyên, Đại học Huế, Đại học Đà Nẵng, cuối năm 2022, Đại học Bách khoa Hà Nội được thành lập với tiền thân là Trường đại học Bách khoa Hà Nội có lịch sử hơn 60 năm. Sự ra đời của một đại học từ trường đại học mở ra một xu hướng mới: hình thành các cơ sở đại học đa lĩnh vực từ một trường đại học đa ngành mà hành lang pháp lý cho việc này là Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục ĐH năm 2018.

Mô hình này cũng bao gồm các trường đại học trực thuộc ở các lĩnh vực khác nhau được cho là sẽ khắc phục nhược điểm của mô hình đại học vùng trước đó để tạo nên các hệ sinh thái đa ngành.

Từ năm 2022 đến nay, cả nước có thêm 5 đại học trưởng thành từ trường đại học gồm Đại học Kinh tế TP.HCM, Đại học Kinh tế quốc dân, Đại học Duy Tân, Đại học Phenikaa, Đại học Cần Thơ.

Hiện tại theo lộ trình có thể còn có một số đại học ra đời với tiền thân là trường đại học như Đại học Ngoại Thương, Đại học Y Hà Nội, Đại học Hà Nội, Đại học Công nghiệp Hà Nội. Tuy vậy tiêu chí chuyển từ trường đại học lên đại học hiện vẫn gây tranh cãi không ngừng. Vì ai cùng hiểu, đấy không đơn thuần là thay "tên gọi" mà phải có triết lý và chiến lược - những thứ hiện vẫn rất mơ hồ. ■