Thiếu sáng tạo sẽ bị tụt hậu

TTCT - Mười năm nhìn lại, ngành công nghiệp phần mềm đã đạt tốc độ tăng trưởng hằng năm 33%, gấp bốn lần tăng trưởng GDP bình quân của cả nước, về cơ bản đã đạt yêu cầu chỉ thị 58 Bộ Chính trị đề ra...

Công nghiệp phần mềm VN - mười năm thăng trầm

Phóng to

Những thành tựu bước đầu ấy cho thấy khả năng và triển vọng to lớn của một ngành kinh tế sáng tạo, một ngành công nghiệp tri thức đầy sức sống, sử dụng rất ít các nguồn lực vật chất, chủ yếu là nguồn lực trí tuệ, đầu tư ít mà giá trị gia tăng cao, lại có sức lan tỏa lớn đối với toàn nền kinh tế.

Vẫn còn yếu và manh mún

Tuy phát triển nhanh nhưng ngành công nghiệp phần mềm vẫn còn rất manh mún. Trong số gần 1.000 doanh nghiệp phần mềm và dịch vụ hiện nay, 40 doanh nghiệp đã đóng góp đến 95% tổng doanh số. Năng lực cạnh tranh so với các nước trong khu vực và thế giới rõ ràng còn yếu, toàn ngành chưa có định hướng chiến lược rõ ràng, bài binh bố trận chưa hợp lý, vì vậy rất nhiều doanh nghiệp đã lao đao khi cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu xảy ra.

Thị trường trong nước rất rộng lớn nhưng các doanh nghiệp phần mềm vẫn chưa đáp ứng được. Nhiều phần mềm nội một thời từng phát triển rồi tắt lụi, vì thế đến nay hầu hết vẫn phải sử dụng phần mềm của nước ngoài. Phần mềm nguồn mở là cơ hội để phát huy sức sáng tạo, nâng cao năng lực nội sinh, tăng cường quyền tự chủ chưa được chú trọng. Mảng gia công chưa mở rộng ra nhiều loại hình dù thị trường đang có nhu cầu lớn và phù hợp với khả năng nguồn nhân lực nước ta, như dịch vụ gia công các quy trình kinh doanh mà các nước đang rất cần.

Tôi cho rằng đào tạo nhân lực hiện vẫn là khâu yếu nhất. Đào tạo và nghiên cứu triển khai chưa đáp ứng yêu cầu của phát triển. 10 năm qua, các cơ sở đào tạo phát triển rất nhanh nhưng chất lượng đào tạo chưa đáp ứng nhu cầu, thiếu những người có khả năng nắm bắt, làm chủ công nghệ mới và sáng tạo cái mới, những người có khả năng phân tích, dự báo xu thế phát triển, hoạch định chiến lược phát triển...

Quản lý chưa theo kịp sự phát triển

Ngành công nghệ thông tin (CNTT) mới hình thành, tiềm lực còn yếu, thiếu kinh nghiệm và lúng túng trước sự phát triển như vũ bão của công nghệ mà năng lực quản lý điều hành của các cơ quan nhà nước vẫn không theo kịp sự phát triển. Đến nay các cấp, ngành còn chưa coi CNTT như một động lực thúc đẩy đổi mới và phát triển đất nước, mới dừng lại ở chỗ xem nó là một ngành kinh tế đơn thuần. Khi người lãnh đạo có hiểu biết về CNTT, thấy rõ sự cần thiết và lợi ích to lớn của CNTT mới sử dụng CNTT, đôn đốc mọi người sử dụng CNTT, đặt ra nhiệm vụ, yêu cầu cụ thể về ứng dụng CNTT, giải quyết kịp thời những khó khăn ách tắc nảy sinh trong quá trình thực hiện.

Như vậy, rõ ràng ngành công nghiệp phần mềm chưa thật sự được quan tâm. Từ chính sách, định hướng chiến lược hợp tác và cạnh tranh quốc tế, thu hút đầu tư, tổ chức lực lượng, hệ thống tiêu chuẩn đến xây dựng và triển khai thực hiện, thể chế hóa các chính sách... đều chậm và có sự chồng chéo nhau. Nhiều dự án và chính sách đã được ban hành nhưng doanh nghiệp hầu như chưa được thụ hưởng, thậm chí có khi chính sách ấy lại gây khó khăn (quy định về thuế VAT bằng 0% là một ví dụ).

Qua nhiều năm theo dõi việc ứng dụng CNTT, tôi nhận thấy nhận thức và sự vào cuộc của các cấp lãnh đạo là rất quyết định. Địa phương nào, ngành nào, cơ quan nào mà cấp lãnh đạo thật sự quan tâm và vào cuộc thì ở đó kết quả và hiệu quả ứng dụng, phát triển CNTT rất rõ rệt. Người lãnh đạo hơn ai hết cần nhận thức rõ CNTT không chỉ là một ngành kinh tế mũi nhọn mà là phương tiện, động lực cho sự đổi mới và phát triển. Nâng cao nhận thức cho lãnh đạo là một quá trình tích lũy và trải nghiệm. Ngay ở những nước phát triển nhất cũng rất coi trọng việc này.

Do vậy rất cần rà soát các cơ chế và tháo gỡ các vướng mắc, có chính sách đồng bộ về tài chính, tín dụng nhằm khuyến khích doanh nghiệp và các khu công nghiệp phần mềm tập trung phát triển cùng với chính sách hấp dẫn đầu tư nước ngoài về CNTT.

Ireland là trường hợp điển hình, từ cuối thập niên 1980 ngành công nghiệp phần mềm tại đây được ưu tiên số một trong chiến lược phát triển, nhiều chính sách rất hấp dẫn đưa ra đã thu hút hầu hết các hãng phần mềm khổng lồ, cộng với chính sách ưu đãi đặc biệt đối với doanh nghiệp phần mềm trong nước (không chịu thuế VAT, thuế suất 10% cho thuế thu nhập doanh nghiệp, nhà nước tài trợ không hoàn lại 12.000 bảng Anh cho mỗi lao động). Vì thế đến năm 1997 Ireland trở thành thủ phủ phần mềm tại châu Âu với doanh thu xuất khẩu đạt 7 tỉ bảng Anh. Số tiền nhà nước tài trợ cho doanh nghiệp phần mềm sau hai năm đã được bù đắp bằng tiền thuế thu nhập 10%.

Phát triển phần mềm phải bằng năng lực nghiên cứu và sáng tạo, nhưng năng lực ấy đang còn non yếu, chưa được tổ chức và đầu tư mạnh mẽ về phía nhà nước cũng như doanh nghiệp. Công nghệ đổi mới rất nhanh với chu kỳ hiện tính bằng tháng, nếu không sáng tạo thì không thể nói đến cạnh tranh. Mà thích nghi với sự đổi mới nhanh đã là khó, thiếu những con người sáng tạo thì tụt hậu là chắc chắn.

“Cần chính sách công tư rõ ràng”

Hiện nay, chi phí cho CNTT của các cơ quan chính phủ chưa được quy định là chi phí thường xuyên, trong khi CNTT đã là một dịch vụ cơ bản. Chúng ta vẫn quan niệm phần mềm không phải là hạ tầng dịch vụ cơ bản, không gắn đến đời sống hằng ngày nên không có chi phí thường xuyên cho nó. Việc đầu tư cho ứng dụng CNTT ở khu vực cơ quan nhà nước thường được triển khai dưới dạng dự án, mà làm dự án thì vừa bập bõm vừa phức tạp, có nhiều thứ liên quan đến những vấn đề không nói ra nhưng ai cũng biết. Thực tế sau dự án 112 đến nay chúng ta không có dự án nào đáng kể.

Bên cạnh đó, chính sách hợp tác công - tư chưa được triển khai mạnh mẽ, chẳng hạn chưa đưa ra được rõ ràng các dịch vụ công nào có thể chuyển thành hợp tác công - tư để doanh nghiệp có thể cung cấp giải pháp phần mềm như một dịch vụ.

Mấy năm trước các doanh nghiệp phần mềm còn hồ hởi nhưng đến nay nhiệt tình ấy đã không còn, nguồn nhân lực CNTT cũng từ đó phát triển chậm lại. Theo tôi, Nhà nước cần có chính sách kích cầu tốt để thị trường phần mềm sôi động lên, thị trường có sôi động mới kéo theo đào tạo phát triển. Mặt khác, khi ngân sách có chi phí thường xuyên cho CNTT thì doanh nghiệp phần mềm sẽ phát triển mạnh bởi khu vực công và các dự án chính phủ là một thị trường rất lớn và rất quan trọng.

__________

(*) Nguyên bộ trưởng Bộ KHCN&MT, trưởng ban chỉ đạo quốc gia về CNTT, trưởng nhóm oạn thảo chỉ thị 58 để trình Bộ Chính trị thông qua năm 2000.

__________

Mắc mứu lớn nhất của đề án đưa VN thành quốc gia mạnh về CNTT chính là chương trình có được 1 triệu kỹ sư cho ngành này (đến năm 2020), nghĩa là gấp ba lần con số hiện nay, trong đó tới 80% phải đạt “tiêu chuẩn quốc tế”.

Phóng to

Các lập trình viên trẻ tại Công ty phần mềm CSC - Ảnh: T.T.D.

Nhu cầu nguồn nhân lực CNTT đang tăng từ nhiều phía: nhân lực chất lượng cao cho gia công phần mềm; hoạt động của các tập đoàn đa quốc gia tại Việt Nam; ứng dụng CNTT cho chính phủ điện tử, doanh nghiệp và công dân điện tử; ứng dụng cho người dùng điện thoại với sự bùng nổ của hạ tầng viễn thông và Internet.

Sẽ là ảo tưởng nếu không có đột phá

Nhưng những năm qua, việc thay đổi cách thức đào tạo mới chỉ là nỗ lực của từng trường, từng doanh nghiệp chứ chưa được xây dựng trên cơ sở phát triển ngành với những con số thống kê và dự báo rõ ràng. Trong khi đó, định hướng lựa chọn nghề nghiệp trong giới trẻ đang thay đổi, để đạt chỉ tiêu nói trên sẽ là áp lực cho đào tạo trong những năm tới. Ngành CNTT hấp dẫn sinh viên nhất vào năm học 2007-2008, các năm sau giảm dần (khoảng 15% năm 2009 và 22% năm 2010). Năm ngoái, nhiều trường đã phải công bố tuyển sinh nguyện vọng 2 ngành CNTT và một số trường phải ngưng đào tạo ngành này vì không đủ thí sinh.

Nhiều chuyên gia lo ngại chỉ tiêu 1 triệu nhân lực sẽ là bức tranh không tưởng nếu như không có những đột phá về đào tạo. Chuẩn đào tạo hiện chưa theo kịp chuẩn nghề nghiệp và chưa đáp ứng được đặc thù của ngành CNTT là phải theo kịp những thay đổi về công nghệ và nhu cầu của thị trường toàn cầu. “Chúng ta đã đào tạo theo các chỉ tiêu cứng nhắc mà chưa theo kịp tiêu chuẩn chất lượng quốc tế về nghề trong khi nhân lực ngành CNTT phải có kỹ năng chuyên nghiệp, ngoại ngữ và năng suất lao động để phục vụ được hệ thống dịch vụ toàn cầu” - một chuyên gia trong ngành nhận xét.

Tiến sĩ Lê Trường Tùng, phó chủ tịch Hội Tin học VN - hiệu trưởng Đại học FPT, cho rằng để ngành công nghiệp phần mềm phát triển thì mối quan tâm lớn nhất vẫn là nguồn nhân lực. “Không thể có một nguồn nhân lực tốt khi chúng ta không có định hướng về ngành. Nhiều chủ trương 5-10 năm qua vẫn nằm trên giấy. Chẳng hạn chủ trương chuyển đào tạo CNTT thành ngành dịch vụ theo cơ chế thị trường, hoặc ưu tiên đào tạo nhân lực CNTT nhưng nay vẫn chưa có một cơ chế đặc thù nào được cụ thể hóa. Một việc tưởng dễ thực hiện là nâng cao khả năng tiếng Anh cho sinh viên CNTT nay vẫn chưa có biện pháp cụ thể, sinh viên tự bơi là chính”.

Ông Tùng cho biết từ năm 2006, Chính phủ đã yêu cầu chuyển hệ thống đào tạo sau phổ thông đối với các ngành công nghệ - quản lý sang hoạt động theo cơ chế thị trường như một giải pháp chiến lược, nhưng năm năm qua chưa có động thái triển khai nào. Hệ thống đào tạo CNTT đang được quản lý theo kiểu “kế hoạch hóa” nên không khớp với cơ chế thị trường của ngành. “Nên chăng xem đào tạo CNTT như một loại hình dịch vụ, rà soát và loại bỏ các quy định mang tính “phi thị trường” trong hệ thống” - ông Tùng từng đề nghị.

Bớt lạc quan

Ông Ngô Hùng Phương, tổng giám đốc Công ty phần mềm CSC VN - một trong số rất ít doanh nghiệp phần mềm có khoảng 1.000 nhân lực, cho rằng thế mạnh gia công của ngành phần mềm VN đã phát triển không như mong đợi và nhiều cơ hội đang giảm.

“Thế giới không còn nhìn VN lạc quan như trước bởi chính chúng ta còn chưa xác định được đâu là điểm đặc biệt để đột phá. Nỗ lực và sự thành công của một số cá nhân hay doanh nghiệp là có nhưng trên bình diện chung vẫn yếu”. Lợi điểm của VN đang mất dần: tỉ lệ lao động chuyển việc từ 7-8% đã tăng lên khoảng 15% trong khi chi phí nhân công từ thấp hơn Ấn Độ 30-35% nay còn 15-20%. Quy mô nhân lực của VN còn nhỏ trong khi các doanh nghiệp thậm chí còn giành giật tuyển người của nhau làm chi phí chung tăng lên.

Mối quan hệ giữa doanh nghiệp và trường đại học lâu nay cũng được bàn cãi nhiều. Tuy nhiên, đã qua thời doanh nghiệp ngồi than về chất lượng và đổ lỗi cho nhà trường. “Khái niệm “đào tạo lại” phải sửa thành “đào tạo thêm” để không bất công cho các trường đại học. Chỉ cần các trường đại học tạo được một nền tảng cơ bản tốt cho sinh viên, công việc còn lại hãy để doanh nghiệp” - chủ tịch Tập đoàn Logigear Nguyễn Quốc Hùng phải thừa nhận.

Phải nghĩ lại về việc mở các khu phần mềm tập trung

Tôi lấy làm lạ khi nghe lãnh đạo ngành CNTT TP.HCM nói rằng định lượng doanh thu của Công viên phần mềm Quang Trung không lớn mà vẫn đề nghị nhân rộng mô hình. Một chính sách mười năm dù có để tạo sức bật hay tiền đề gì thì cũng đến lúc phải được tính đến trên hiệu quả kinh tế, thương hiệu quốc tế công nhận hay không thì cũng là để làm ra lợi nhuận.

Nếu coi Công viên phần mềm Quang Trung là mô hình thí điểm rút kinh nghiệm, nay phải nêu rõ rút được kinh nghiệm gì, nếu nhân rộng thì nhân rộng kiểu gì, nếu không vẫn lặp lại chuyện mở khu công nghiệp ồ ạt, xây cảng hàng loạt rồi để không, lãng phí vô cùng.

Lãng phí ở đây không chỉ là lãng phí ngân sách mà còn là lãng phí đầu tư, lãng phí nguồn nhân lực, lãng phí thời gian. Có cảm giác như chúng ta vẫn loay hoay, cứ thấy công nghiệp phần mềm là hay đấy nhưng lại chưa biết làm thế nào để nó hay một cách thiết thực nhất, nghĩa là tạo ra hiệu quả kinh tế.

“Thiếu vườn ươm doanh nghiệp để thúc đẩy sáng tạo”

Thực tế hiện nay doanh nghiệp phần mềm nước ta còn rất nhỏ, manh mún và nằm rải rác, do vậy không thể tham gia đấu thầu những dự án lớn. Cả nước có 1-2 vườn ươm doanh nghiệp mà lại chỉ mang tính hình thức.

Theo tôi, nếu có phát triển các khu phần mềm tập trung thì các khu này phải dành cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ với nhiều chính sách hỗ trợ như miễn phí cơ sở hạ tầng, viễn thông cho doanh nghiệp trong năm đầu. Đây sẽ là môi trường tốt để doanh nghiệp phát triển “cộng sinh” ra thị trường quốc tế, liên kết nhau đấu thầu dự án lớn của nước ngoài.

Nhân lực phần mềm của Việt Nam đang chỉ làm được công đoạn giản đơn là viết mã (coding). Các chuyên gia giỏi có khả năng tích hợp hệ thống những phần mềm cấp cao như Oracle, IBM, Microsoft rất hiếm, nên khi cần chúng tôi vẫn phải thuê chuyên gia từ nước ngoài như Singapore với chi phí vài ngàn USD/giờ.

Muốn có chuyên gia giỏi phải có đội ngũ giảng viên và chương trình đào tạo tốt, nhưng đa số giáo viên hiện nay chỉ có lý thuyết, không có kinh nghiệm thực tế, cũng chẳng có thời gian nghiên cứu bổ sung nâng cao kiến thức. Nhà nước nói rất nhiều về vấn đề thiếu hụt nhân lực CNTT nhưng lại đầu tư không đáng kể cho lĩnh vực đào tạo. Theo tôi, phải liên doanh với nước ngoài trong đào tạo nhân lực CNTT và khu vực tư nhân cũng có thể tham gia hoạt động này.