Trả lại thế giới đúng hình thù

Hôm 14-8 vừa qua, Liên minh châu Phi (AU) đã kêu gọi áp dụng bản đồ thế giới khác thể hiện kích thước thực của châu lục này, thay vì bản đồ Mercator từ thế kỷ 16.

"Chỉnh lại bản đồ"

Vấn đề ở chỗ bản đồ được tạo ra trong thế kỷ 16 bởi Gerhard Mercator dùng cho hoạt động hàng hải làm biến dạng kích thước thực của các châu lục, mở rộng các khu vực gần cực như Bắc Mỹ và Greenland, trong khi lại thu hẹp châu Phi và Nam Mỹ. 

Chính vì vậy, nay AU khởi động một chiến dịch nhằm chấm dứt việc các chính phủ và tổ chức quốc tế sử dụng bản đồ Mercator để chuyển sang một bản đồ thể hiện chính xác hơn kích thước của châu Phi, Reuters 14-8.

Phó chủ tịch AU Selma Malika Haddadi nói với Reuters rằng bản đồ Mercator đã tạo ra cảm nhận sai lầm rằng "châu Phi là thứ yếu, mặc dù đây là lục địa lớn thứ hai thế giới về diện tích, với hơn 1 tỉ người". Diện tích châu Phi là hơn 30,4 triệu km2, dân số là 1,15 tỉ người, chỉ sau châu Á (43,8 triệu km2 - 4,2 tỉ người). Theo cách nói này của bà Haddadi thì Nam Mỹ và Bắc Mỹ được tính là hai lục địa riêng.

Trên thực tế, mong muốn của AU thể hiện qua những chương trình như "Chỉnh lại bản đồ" (Correct the Map, với trang web cùng tên) yêu cầu các tổ chức như Ngân hàng Thế giới (WB) và Liên hợp quốc (LHQ) áp dụng bản đồ "Trái đất bình đẳng" (Equal Earth). 

"Chỉnh lại bản đồ" cho biết họ đã gửi yêu cầu đến Cơ quan Không gian địa lý của LHQ (UN-GGIM). Người phát ngôn LHQ nói một ủy ban chuyên gia đang xem xét và phê duyệt yêu cầu này. Reuters cho biết WB đã sử dụng Equal Earth cho bản đồ tĩnh và đang dần loại bỏ bản đồ Mercator trên mạng. 

Tuy nhiên, bản đồ Mercator vẫn được sử dụng rộng rãi trong các trường học và công ty công nghệ. (Google Maps đã chuyển từ Mercator trên máy tính để bàn sang chế độ xem địa cầu 3D vào năm 2018, dù người dùng vẫn có thể chuyển lại về Mercator nếu muốn).

Hải đồ Mercator cách đây bốn thế kỷ là dữ kiện chiếu góc trên xy lanh hình trụ được trải phẳng ra thành bản đồ phẳng. Bản đồ được Gerhard Mercator chia khối cầu dọc theo hai cực, từ Bắc Cực đến Nam Cực thành 360 đường song song có khoảng cách bằng nhau trên vòng xích đạo, gọi là kinh tuyến. Mỗi kinh tuyến mang một độ gọi là kinh độ. 

Ông Mercator chọn kinh tuyến qua Greenwich ở Anh làm kinh độ 0°. Từ đó về phía đông và tây, mỗi phía có 180 kinh độ. Vấn đề là trái đất không phải hình cầu: đường kính xích đạo lớn hơn đường kính từ Nam Cực đến Bắc Cực khoảng 43km. 

Vì vậy theo phép chiếu Mercator, Nga và Bắc Mỹ trở nên lớn hơn rất nhiều so với châu Phi, dù trên thực tế, lục địa đen gấp 3 lần Bắc Mỹ và lớn hơn 78% so với Nga.

Loạt đại bác của Kai Krause

Tháng 12-2010, chuyên gia đồ họa người Đức Kai Krause đã bắn loạt đạn đại bác đầu tiên vào hệ thống bản đồ Mercator trong thời hiện đại. 

Theo ông, thực tại "phát phiền" là tất cả minh họa làm nền cho tin tức truyền hình hằng ngày, bìa tập bản đồ trường học, sách dạy địa lý, nói chung là hình ảnh hành tinh trái đất chủ yếu dựa trên phép chiếu Mercator. Vấn đề là một hình cầu ba chiều được hiển thị dưới dạng hình phẳng hai chiều sẽ luôn bị bóp méo.

Nhờ vào phép phóng chiếu Mercator, người ta có thể vẽ các đường thẳng để tính toán tuyến đường di chuyển. Lợi ích này là lớn vô cùng trong thời đại của những hạm đội thương mại khổng lồ và các trận hải chiến, cũng như của chính sách ngoại giao pháo hạm kiểu châu Âu. 

Nhưng Krause nói điều đó khiến các khu vực gần hai cực, không hề tình cờ, cũng là nơi tập trung các quốc gia Bắc bán cầu phát triển, các cường quốc thực dân cũ, và cả những cường quốc hiện đại, sẽ bị phóng đại rất nhiều. 

Greenland vì thế trông lớn bằng toàn bộ Nam Mỹ. Còn châu Phi lại nhỏ hơn thực tế rất nhiều. Hậu quả là trong suy nghĩ hằng ngày, châu Phi gần như luôn bị đánh giá thấp.

Các khảo sát cho thấy ngay cả với những người đã tốt nghiệp đại học cũng phán đoán tầm vóc thực của châu Phi thấp hơn 2-3 lần. 

Tờ The Economist khen tặng Krause: "Mục tiêu của Kai Krause là góp phần vào cuộc chiến chống lại tư tưởng bất khả xâm phạm với bản đồ đang lan tràn, bởi hầu hết mọi người không nhận ra sự phổ biến của phép phóng chiếu Mercator đã bóp méo quy mô các quốc gia đến mức nào". 

Một khảo sát ngẫu nhiên do Krause thực hiện với học sinh Mỹ, yêu cầu các em đoán dân số và diện tích đất nước mình đã dẫn đến kết quả phần lớn chọn "1-2 tỉ người" và "lớn nhất thế giới".

Một ý kiến khác

Trong khi tố cáo của AU thể hiện rõ tinh thần phản kháng chế độ thực dân, cũng có những ý kiến khác đã được nêu ra. Quả thực là phép phóng chiếu Mercator có lịch sử khá éo le, như chính số phận của nhà bản đồ học mà nó được đặt tên theo.

Mercator thực ra còn nhiều thành tựu khác trong ngành bản đồ, nhưng đáng tiếc là tất cả gần như bị lãng quên, chỉ còn lại mỗi câu chuyện về phép phóng chiếu mang tên ông.

Ngay sau khi xuất bản bản đồ thế giới đầu tiên, Mercator, khi đó vẫn còn trẻ, đã bắt tay vào thực hiện một quả địa cầu, và hoàn thành vào năm 1541. 

Quả địa cầu không chỉ giúp ông được công nhận và nổi tiếng trong giới làm bản đồ, mà còn là động lực chính giúp ông được giới thiệu với Hoàng đế Charles V của Thánh chế La Mã, người đã nhiều lần giao cho ông nhiệm vụ chế tạo các thiết bị thiên văn và hướng dẫn sử dụng chúng. 

Đáng tiếc là, sự gần gũi của Mercator với nhà vua đã không thể bảo vệ ông khỏi sự đàn áp tôn giáo. Nhiều lần, các cuộc đàn áp dị giáo ở Hà Lan đã gây nguy hiểm cho sự nghiệp của nhà làm bản đồ, thậm chí cả tính mạng của ông. Mercator, do đó, là một nhà khoa học đúng nghĩa, chứ không hề có ý định phục vụ cho chủ nghĩa thực dân.

Còn ngày nay, một tuần sau cáo buộc của AU, tờ The Guardian vốn rất thiên tả ở Anh lên tiếng trả lời bằng bài "Bản đồ Mercator không phải là tội ác với châu Phi". 

Bài báo quả quyết phép chiếu Mercator là một thành tựu khoa học, một giải pháp tuyệt vời cho nhu cầu cấp thiết của các nhà du hành của thế kỷ 16. Bài báo cũng nói bản đồ "Trái đất bình đẳng" do AU quảng bá, giống tất cả các bản đồ khác, chỉ đơn giản là những thỏa hiệp khác nhau cho một mục đích khác, cụ thể là một mục đích chính trị.

The Guardian chấp nhận rằng AU có thể lập luận phép chiếu Mercator không phải là lựa chọn lý tưởng cho việc sử dụng hằng ngày, nhưng không nên cho rằng điều đó khiến châu Phi bị "gạt ra bên lề". 

Thậm chí, suy nghĩ như vậy còn gây phân tâm, đánh lạc hướng khỏi các vấn đề của thế giới thực, bao gồm thực tế là nền văn minh châu Âu đã phạm tội ác chống lại Nam bán cầu trong nhiều thế kỷ, chớ không phải phép chiếu Mercator. ■