Thực phẩm chiếu xạ: an toàn đến mức nào?

Phóng to

Biểu tượng chiếu xạ Radura

Thời gian qua, việc trái thanh long được “cấp visa” vào Mỹ là bước khởi đầu tốt đẹp cho trái thanh long nói riêng và trái cây Việt Nam nói chung trên con đường xuất ngoại, thâm nhập một thị trường khó tính như Mỹ. Tuy nhiên, để có được “visa” vào Mỹ, các nhà sản xuất, xuất khẩu đã phải tuân theo những quy định nghiêm ngặt do Cơ quan Kiểm dịch động thực vật Mỹ (APHIS) đề ra. Một trong những quy định đó là bất kỳ trái cây nào nhập khẩu vào nước này đều phải qua khâu xử lý chiếu xạ để đảm bảo loại trừ sâu bệnh.

Câu chuyện xuất khẩu thanh long qua Mỹ và vấn đề chiếu xạ lại vừa trở thành một tiêu điểm được các phương tiện thông tin đại chúng quan tâm và đề cập trong thời gian gần đây.

Từ những năm 1960, kỹ thuật chiếu xạ đã bắt đầu được sử dụng vào một số thực phẩm với mục đích diệt khuẩn và loại trừ sâu bệnh. Kể từ đó, kỹ thuật này được sử dụng ngày một nhiều hơn và việc hoài nghi về hiệu quả cũng như sự an toàn của việc sử dụng phương pháp này tăng dần theo thời gian.

Chiếu xạ thực phẩm là gì?

Phóng to

Thực phẩm đã chiếu xạ với biểu tượng Radura

Chiếu xạ thực phẩm là việc sử dụng các tia bức xạ (thường là tia gamma được phát ra từ chất phóng xạ Coban 60 hoặc Xesi 137) để chiếu vào thực phẩm nhằm diệt vi khuẩn, côn trùng và một số ký sinh trùng (ngoài ra nó còn có thể có tác dụng làm chậm lại quá trình chín của trái cây cũng như ngăn chặn sự nảy mầm của củ, hạt). Các tia bức xạ này có tác dụng “bắn” vào ADN của các tế bào vi khuẩn hay vi sinh vật gây bệnh có trong thực phẩm để tiêu diệt chúng. Đôi khi phương pháp chiếu xạ này còn được gọi là phương pháp khử trùng điện tử (electronic pasteurization) hay khử trùng lạnh (cold pasteurization) vì phương pháp này không sử dụng nhiệt độ để tiệt trùng.

Theo các quy định quốc tế, thực phẩm chiếu xạ đều phải có gắn biểu tượng của việc chiếu xạ (biểu tượng Radura) trên bao bì để người tiêu dùng có thể nhận biết. Biểu tượng gồm có một vòng tròn đứt đoạn bao quanh (tượng trưng cho sự chiếu xạ), bên trong là hai cánh hoa và một chấm tròn (tượng trưng cho các loại thực phẩm), trên bao bì phải kèm theo ghi chú “sản phẩm được chiếu xạ”.

Lợi ích?

Ngày nay, việc chiếu xạ thực phẩm được thực hiện khá phổ biến vì nhiều lợi ích của kỹ thuật này mang lại như:

- Việc chiếu xạ với liều lượng thích hợp sẽ giúp bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng thông qua việc tiêu diệt các vi khuẩn gây bệnh như E. coli, Salmonella.

- Việc chiếu xạ thực phẩm có lợi ích to lớn về phương diện kinh tế. Với kỹ thuật này, thực phẩm có thể được bảo quản lâu hơn, ít bị hư hao hơn (như ngăn ngừa côn trùng phá hoại, làm chậm quá trình chín của trái cây, ngăn chặn sự nảy mầm của khoai tây).

Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng có không ít hoài nghi, quan ngại về tính an toàn của phương pháp này như:

- Với việc sử dụng các chất phóng xạ Coban 60 hoặc Xesi 137, liệu tính phóng xạ của chúng có làm thực phẩm nhiễm phóng xạ và trở thành “thực phẩm phóng xạ” hay không?

- Sau khi sử dụng, liệu các chất thải phóng xạ được tạo thành có ảnh hưởng đến môi trường sống?

- Sau khi chiếu xạ, liệu thành phần hóa học của thực phẩm có bị thay đổi? Hương vị, chất bổ dưỡng có bị mất bớt? Có tạo thành các chất độc hại trong quá trình chiếu xạ không?

Thật ra, phần lớn những lo ngại này là rất ít có cơ sở, nếu việc áp dụng quá trình chiếu xạ tuân thủ các quy định đề ra, vì những lý do sau:

- Trong quá trình chiếu xạ, thực phẩm không hề tiếp xúc với chất phóng xạ mà chỉ bị chiếu tia gamma phát ra từ các chất phóng xạ, do đó không thể bị nhiễm và trở thành “thực phẩm phóng xạ” được.

- Việc chiếu xạ đúng liều lượng trong một số trường hợp cũng có thể làm mất đi một phần nhỏ các vitamin nhóm B, vitamin A, C, E, K, các amino acid và các acid béo không no, nhưng tựu trung không ảnh hưởng đến chất lượng, giá trị dinh dưỡng của thực phẩm.

- Hương vị, hình thức của thực phẩm đã được chiếu xạ hoàn toàn giống như thực phẩm chưa chiếu xạ. Người tiêu dùng chỉ có thể nhận biết và chọn lựa để sử dụng thông qua biểu tượng Radura và các ghi chú trên bao bì.

- Cũng chưa ghi nhận được các chất độc hại có khả năng ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng được tạo thành sau khi chiếu xạ thực phẩm.

- Thêm vào đó, các cơ sở sử dụng công nghệ chiếu xạ thực phẩm nếu vận hành theo đúng các quy định an toàn sẽ không gây ảnh hưởng có hại đến sức khỏe của công nhân trực tiếp làm việc. Các chất thải phóng xạ sau khi sử dụng xong, nếu được xử lý, quản lý đúng các quy chế thì sẽ không gây hại đến môi trường.

Cũng cần nói thêm là từ năm 1972, Cơ quan NASA Hoa Kỳ đã cho chiếu xạ tất cả thực phẩm được sử dụng trong các chuyến du hành vũ trụ. Nhiều tổ chức và hiệp hội khoa học cũng lên tiếng ủng hộ và xác nhận tính chất an toàn của việc sử dụng phương pháp này như Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Tổ chức Lương nông Liên Hiệp Quốc (FAO), Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), và Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDA).

Tuy nhiên, cũng phải lưu ý rằng thực phẩm chiếu xạ cần được bảo quản và chế biến cẩn thận tuân theo các quy tắc an toàn vệ sinh thực phẩm như thực phẩm không chiếu xạ, vì sau khi chiếu xạ thực phẩm vẫn có thể bị nhiễm các mầm bệnh (do vậy thực phẩm nên được đóng gói trước khi chiếu xạ).

Ở Việt Nam, việc chiếu xạ nói chung cho các mục đích khoa học (như chiếu xạ cắt mạch các hợp chất cao phân tử) và việc chiếu xạ trên thực phẩm nói riêng hiện chủ yếu còn ở dạng thử nghiệm trong phòng thí nghiệm. Chỉ có việc chiếu xạ cho thanh long xuất khẩu là được áp dụng ở quy mô thương mại. Cho đến nay mới có một cơ sở chiếu xạ duy nhất hoạt động (Công ty CP Sơn Sơn, TP.HCM, do ông Trầm Bê làm chủ tịch hội đồng quản trị. Hệ thống này hiện ngừng hoạt động. Tuy nhiên, việc nhập và đưa vào hoạt động các thiết bị này lại không đơn giản vì giá thành đầu tư cho mỗi hệ thống lên đến cả triệu USD. Hơn nữa, các thủ tục liên quan đến việc nhập và vận hành thiết bị này rất phức tạp (vì liên quan đến việc sử dụng nguồn phóng xạ như Coban 60 hoặc Xesi 137).

Trong tương lai, với xu hướng hội nhập toàn cầu, việc chiếu xạ thực phẩm cũng như nhập khẩu thực phẩm chiếu xạ chắc chắn sẽ ngày một phổ biến hơn ở nước ta. Đây cũng là một hướng đi đầy triển vọng cho các nhà sản xuất và xuất khẩu thực phẩm, cũng như những nhà đầu tư tiềm năng quan tâm đến lĩnh vực thiết bị chiếu xạ.