Thuế mới cho hộ kinh doanh: Cần bước đi phù hợp

Mấy ngày trước, bạn tôi mua thức ăn ở một quán quen. Hóa đơn tính tiền có in sẵn mã QR nhưng chủ quán nói tài khoản đang bị lỗi nên yêu cầu bạn phải trả tiền mặt. Cuối cùng, bạn tôi phải chuyển khoản cho người bán vé số gần đó để nhận tiền mặt thanh toán cho chủ quán.

Không chỉ quán ăn này mà nhiều quán ăn, cửa hàng tạp hóa, sạp chợ… cũng yêu cầu khách phải trả tiền mặt, có nơi yêu cầu phải trả thêm phí nếu chuyển khoản qua ngân hàng hoặc ghi nội dung chuyển khoản không liên quan đến việc mua bán. Có nơi đóng cửa để "nghe ngóng". Các chủ hàng trả lời chung một ý: không muốn lưu lại việc trả tiền qua ngân hàng để tránh bị "bắt giò" khi kê khai thuế.

Trong ngành, chúng tôi gọi đó là hiện tượng thị trường "sốc phản vệ" với quy định về thuế, hóa đơn, chứng từ mới áp dụng cho các hộ kinh doanh từ ngày 1-6-2025 (theo nghị định 70 năm 2025 sửa đổi, bổ sung một số điều của nghị định số về hóa đơn, chứng từ).

Chính sách tiến bộ nhưng hộ kinh doanh "ngơ ngác"

Theo nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, một trong các thay đổi quan trọng để thúc đẩy hộ kinh doanh phát triển thích ứng với nền kinh tế thị trường là "Xóa bỏ hình thức thuế khoán đối với hộ kinh doanh chậm nhất trong năm 2026".

Nghị định 70 cụ thể hóa quy định này, hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm và thuộc một số nhóm ngành nghề nhất định phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền kết nối với cơ quan thuế từ ngày 1-6-2025. Các hộ kinh doanh sẽ chuyển từ nộp thuế khoán sang chế độ tự kê khai, tự nộp thuế, hướng đến sự minh bạch trong quản lý thuế đối với hộ kinh doanh, tạo ra thị trường lành mạnh, phù hợp với xu thế quốc tế. 

Các nước tiên tiến trên thế giới đều có quy định hộ kinh doanh nếu đủ điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin thì phải lắp đặt thiết bị giám sát bán hàng và giao dịch để minh bạch trong sản xuất, kinh doanh và quản lý thuế hiệu quả.

Vậy phản ứng "sốc phản vệ" của thị trường có nguyên nhân do đâu?

Trước hết là do các chủ hộ bị áp lực tâm lý vì phải nộp thuế nhiều hơn khi khai báo chính xác doanh thu thực tế. Trước đây các hộ kinh doanh được áp dụng thuế khoán phù hợp với điều kiện quản lý và khả năng tuân thủ. 

Đa số các hộ kinh doanh kê khai doanh thu thấp hơn thực tế để được áp dụng thuế khoán và hưởng mức thuế nhẹ hơn. Việc tính thuế theo hóa đơn kết nối trực tiếp với cơ quan thuế thông qua máy tính tiền, doanh thu thực sẽ được ghi nhận đầy đủ và minh bạch, khiến số thuế phải nộp tăng đáng kể.

Bên cạnh đó, chi phí tuân thủ cũng là một khoản đáng kể mà các hộ kinh doanh không muốn chi. Để sử dụng hóa đơn điện tử, hộ kinh doanh phải đầu tư mua sắm máy móc, thiết bị, phải có người biết sử dụng máy, xuất hóa đơn qua máy tính, phần mềm tính tiền, có người quản lý xuất nhập hàng hóa, quản lý bán hàng… làm phát sinh các chi phí của hộ kinh doanh. Ngoài ra, các hộ kinh doanh còn "nhìn nhau" khi trong thực tế, hộ tuân thủ sẽ phát sinh nhiều chi phí hơn nên giá bán không cạnh tranh bằng những hộ chưa tuân thủ quy định mới.

Trước đây, các hộ áp dụng thuế khoán nên thủ tục khai thuế đơn giản. Giờ phải kê khai qua từng hóa đơn, thủ tục và cách thức phức tạp hơn. Nhiều hộ kinh doanh còn mơ hồ với các khái niệm như hóa đơn điện tử, phần mềm quản lý bán hàng, kết nối dữ liệu với cơ quan thuế... nên ngay cả khi muốn tuân thủ quy định về thuế thì họ cũng không biết phải bắt đầu từ đâu.

Thực tế, thời gian từ khi ban hành nghị định 70 đến khi có hiệu lực chỉ hơn 3 tháng (từ 20-3 đến 1-7-2025), chưa đủ để các hộ kinh doanh cập nhật quy định, tìm hiểu các thủ tục, cách thức thực hiện, kể cả thuê thêm hay đào tạo nhân sự để tuân thủ cách khai thuế mới. Trong khi khả năng tuyên truyền của các cơ quan nhà nước có hạn, các hộ kinh doanh thì cần "cầm tay chỉ việc" mới có thể thích ứng với cách khai mới…

Cần thời gian tập huấn

Các chủ hộ kinh doanh lâu nay khai và nộp thuế khoán nên phần lớn họ đều xa lạ với sổ sách, hóa đơn. Giờ chủ hộ kinh doanh phải thực hành trên từng đơn hàng một, họ phát sinh tâm lý lo sợ, hoang mang trước cách thức mới, kể cả lo Nhà nước sẽ phát hiện việc kê khai doanh thu thấp hơn thực tế trước kia để truy thu, xử phạt là điều dễ hiểu. 

Để chính sách hóa đơn chứng từ, cách kê khai thuế mới được các hộ kinh doanh tuân thủ với tư thế chủ động, hợp tác, các cơ quan chức năng cần có những quyết sách và hành động phù hợp.

Đầu tiên, các cơ quan chức năng phải thông tin chuẩn xác và dễ hiểu để các hộ kinh doanh hiểu rõ tác dụng, mục tiêu, lợi ích của chính sách thuế mới và vận động họ tự giác thực hiện. Trong những tháng đầu tiên, cơ quan thuế cần hỗ trợ người dân về nghiệp vụ, cách sử dụng các thiết bị điện tử, đăng nhập và kết nối mạng với cơ quan thuế, cách khai thuế (để không phát sinh thêm chi phí thuê người khai thuế)…

 Tốt nhất là giải thích quy định kết hợp với thực hành, biên soạn các quy trình đơn giản, dễ hiểu dưới dạng tờ rơi hoặc sổ tay cho từng thao tác, công đoạn. Tất cả cần được thực hiện bằng nhiều hình thức ngắn gọn, rõ ràng đến đại trà người dân để người mua cùng hỗ trợ với người bán thực hiện chính sách thuế, chấm dứt các hành vi né thuế, trốn thuế.

Thời gian đầu thực hiện chính sách thuế mới, Nhà nước nên có chính sách ưu đãi thuế để các hộ kinh doanh điều chỉnh dần cách thức kinh doanh, giá mua giá bán cho phù hợp. Nhà nước cam kết không xử phạt, không truy thu thuế đối với các khoản phát sinh trước ngày 1-6-2025. Và trong năm 2025, cơ quan thuế cũng không xử phạt hay truy thu thuế đối với các hộ kinh doanh chưa kê khai hoặc kê khai chưa đúng theo quy định. Hết thời hạn làm quen này, cơ quan thuế sẽ xử phạt những hộ kinh doanh vi phạm.

Nhà nước cần hỗ trợ người dân bằng cách cung cấp miễn phí các nền tảng số, phần mềm kế toán dùng chung, dịch vụ tư vấn pháp lý, đào tạo về quản trị doanh nghiệp, kế toán, thuế, nhân sự, pháp luật cho hộ, cá nhân kinh doanh. Cần cấp phép rộng rãi cho các đơn vị kinh doanh dịch vụ đại lý thuế để hỗ trợ hộ kinh doanh kê khai, lập hóa đơn và nộp thuế đầy đủ. Và cần có chính sách hỗ trợ, khấu trừ thuế đối với chi phí đầu tư cho máy móc, thiết bị của hộ kinh doanh, tạo động lực để họ chuyển đổi số.

Các nước trên thế giới thường ưu tiên cung cấp các công cụ trực tuyến, công cụ hỗ trợ xác minh danh tính miễn phí hoặc giá rẻ để giúp hộ kinh doanh số hóa hoạt động, cải thiện điều kiện kinh doanh và tăng năng suất. 

Nhà nước còn mở các khóa đào tạo, cung cấp các ứng dụng kinh doanh trực tuyến, các công cụ kế toán và hệ thống quản lý liên kết với hệ thống thanh toán và bảng lương… Khi ấy, hai bên mới có thể cùng nhau tạo ra một mối quan hệ vừa mang tính quyền lực - chế tài, vừa hàm chứa sự tương tác và hợp tác, một phần quan trọng của khế ước xã hội hiện đại.■