Uống collagen để giữ thanh xuân, có thật không?

Ăn collagen khó bổ sung collagen

Cần nói sơ qua một chút về collagen để biết cách bù đắp phần thiếu hụt collagen, và nhất là hiểu được thông điệp quảng cáo của thực phẩm chức năng.

Có khoảng 20 loại acid amin, trong đó có 9 loại là acid amin thiết yếu mà cơ thể không thể chế tạo được, phải lấy từ nguồn thực phẩm. Còn 11 loại kia thì cơ thể tự sản xuất. 

Thông thường, cơ thể dùng ít ra cả chục hay đủ 20 loại acid amin này ráp nối lại để tạo ra các loại protein khổng lồ theo nhu cầu cơ thể. Nhưng collagen là loại protein khá kỳ lạ, chỉ dùng có 3 loại acid amin: glycine, proline và hydroxyproline để ráp nối. 

Thật ra chỉ có 2 loại acid amin thôi, còn hydroxyproline không phải là acid amin tiêu chuẩn vì nó không trực tiếp được mã hóa bởi mRNA, mà chỉ là sản phẩm hydroxyl hóa gốc proline sau khi việc tổng hợp collagen đã hoàn thành. Hiểu nôm na thế này: proline và hydroxylproline là hai cha con, thằng con chỉ "ăn theo". Ăn theo nhưng thiếu hydroxyproline thì cấu trúc dạng sợi của collagen khó lòng tồn tại.

Hai loại acid amin này ráp nối lại với nhau thành 3 loại sợi, xoắn lại với nhau "hỗn độn" một cách… hài hòa (vai trò "thằng con ăn theo" lúc này rất lợi hại). Cấu trúc rườm rà này khoa học gọi là cấu trúc xoắn ba (triple helix). Chỉ với ba loại acid amin thôi mà làm trời làm đất vậy đó, tạo ra cả vài chục loại collagen có cấu trúc không dễ nuốt, nhiều khi nhai gân bò sụn heo muốn trẹo quai hàm.

Điều nghịch lý là hai loại acid amin, glycine và proline, mà cơ thể có thể tự sản xuất được, mà sao collagen lại suy giảm đến nỗi da nhăn, tóc rụng thế này? 

Thật ra quá trình sinh tổng hợp collagen không đơn giản, ngoài hai nguyên liệu chính là glycine và proline, còn phải thêm những thứ hỗ trợ vi lượng như đồng, kẽm, mangan, vitamin C, và quan trọng hơn là các chất xúc tác (enzyme), thứ này dây dưa với thứ khác. Thừa thứ này mà thiếu thứ kia thì cũng không thể tạo ra collagen.

Thực phẩm giàu collagen thì có nhiều như thịt bò, gân, sụn, xí quách, da heo, da cá, nước lèo (hầm xương thịt), thịt đông, giò thủ… Tuy nhiên collagen là phân tử rất bự, cơ thể không thể hấp thu được, nên collagen vào tới ruột sẽ bị phân giải (cắt nhỏ) thành acid amin (glycine và proline) thì mới hấp thu được. 

Hai acid amin này được phân phối đến các tế bào, để tổng hợp thành protein các loại theo nhu cầu cơ thể, và không nhất thiết phải là protein collagen. Thậm chí chúng ta ăn thực phẩm giàu glycine (thịt, cá, sữa và các loại đậu) và thực phẩm giàu proline (lòng trắng trứng, sữa, thịt cá, nước lèo, các loại hạt…) cũng thế. 

Dĩ nhiên ăn trực tiếp acid amin thì hấp thu nhanh hơn khỏi mắc công phân giải như collagen, nhưng việc tổng hợp thành collagen chưa chắc đã được ưu tiên, vì còn nhiều loại protein khác đang cần cơ thể tổng hợp.

Như đã nói ở trên, việc sinh tổng hợp collagen còn phụ thuộc vào sự hỗ trợ của các chất vi lượng: khoáng, vitamin và nhất là các enzyme xúc tác… Thiếu thứ nào thì cứ bình tĩnh… nằm chờ. Đó là lý do vì sao collagen suy giảm theo tuổi tác, khi mà việc hấp thụ và chuyển hóa bắt đầu sanh chuyện. Tóm lại, ăn thực phẩm giàu collagen chỉ là điều kiện cần, nhưng chưa đủ để bù đắp collagen.

Uống collagen nhưng không phải khỏe vì collagen

Collagen được sử dụng trong nhiều ứng dụng, kể cả trong y tế nhưng phải đáp ứng tiêu chuẩn gắt gao của ngành, và thường do chuyên viên y tế thực hiện. Collagen cũng được dùng nhiều trong các loại mỹ phẩm. Bài này chỉ nói về collagen qua đường tiêu hóa, tức là các chất bổ sung collagen để ăn hay để uống.

Chất bổ sung collagen thường có nguồn gốc động vật như heo, bò, cừu được bán ở dạng collagen thủy phân (hydrolyzed collagen), còn gọi là collagen peptide. 

Collagen là phân tử protein rất lớn, được các hãng sản xuất "cắt" ngắn bằng cách thủy giải collagen thành các peptide nhỏ, chỉ gồm 2-3 acid amin. Cắt ngắn thì ruột hấp thu nhanh hơn (ruột có thể hấp thu peptite loại rất ngắn). Hấp thu xong thì chuyện gì xảy ra? 

Lại phải được tổng hợp thành protein theo nhu cầu cơ thể, không nhất thiết phải ra collagen, tương tự như ăn thực phẩm giàu collagen. Tuy nhiên, trong thực tế có vài trường hợp uống chất bổ sung collagen peptite làm da dẻ có vẻ ít nhăn hơn, khớp xương ít đau hơn. Sao vậy?

Chất bổ sung collagen chính là một dạng thực phẩm chức năng. Ngoài collagen peptites, hãng sản xuất có thể trộn thêm vào các chất khác, có khai báo hoặc không khai báo như vitamin, khoáng chất, biotin, acid hyaluronic…

 Trộn thêm những thứ nào thì tùy mức "sáng tạo" của nhà sản xuất. Như vậy, hiệu quả là da có vẻ ít nhăn (cải thiện độ đàn hồi của da), hay có vẻ giảm đau khớp có phải do chính collagen peptide hay do những chất trộn thêm vào? Tác dụng phụ về lâu dài của những chất "trộn thêm" vào thế nào?

Phần này được tóm tắt từ nhận định của Cleveland Clinic và trường Harvard T.H Chan, cả hai đều dựa trên một đánh giá tổng hợp và phân tích của 19 nghiên cứu đăng trên tạp chí International Journal of Dermatology với tổng cộng 1.125 người tham gia.

Cả Cleveland Clinic và Harvard T.H Chan đều có nhận định tương tự nhau:

- Có rất ít các thử nghiệm ngẫu nhiên có đối chứng, và số người tham gia quá ít.

- Có sự cải thiện về độ đàn hồi của da, ít nếp nhăn hơn, và giảm đau khớp. Chưa rõ những cải thiện này là do collagen không, vì phần lớn chất bổ sung collagen thương mại trong khảo sát đều có trộn thêm vitamin, khoáng chất, chất chống oxid hóa, coenzyme Q10, acid hyaluronic và chondroitin sulfate.

- Không có bằng chứng cho thấy cải thiện với tóc và móng tay.

- Hầu hết những nghiên cứu này đều do ngành công nghiệp liên quan tài trợ, hoặc các tác giả nghiên cứu có mối quan hệ tài chánh với ngành, nên việc đánh giá hiệu quả thực sự của collagen trở nên khó khăn.

Không có "mãi mãi tuổi thanh xuân "

Vài bác sĩ da liễu ngờ rằng collagen peptide khó lòng thâm nhập sâu dưới lớp da, chỗ mà collagen tự nhiên đang "cư trú", và cũng ngờ rằng hiệu quả là do tác dụng nào đó của các chất "trộn thêm" vào. 

Thật ra thì có nghiên cứu (của ĐH Nottingham, UK) cho thấy collagen peptite có thể thấm vào da qua ống dẫn mồ hôi, các nang lông và tuyến bã nhờn, thậm chí qua lớp sừng. Nhưng thấm tới đâu lại không xác định rõ. Quan trọng là thấm vào rồi thì các peptide này làm gì, vì peptide đã phải là collagen đâu? 

Còn hiệu quả khiêm tốn do collagen hay chất "trộn thêm" vào thì tôi cũng ngờ. Một bác sĩ ung thư phụ khoa nói, các bệnh nhân của bà có tăng sinh mô vú bất thường, hỏi ra đều dùng collagen. Bà ngờ rằng có thể thêm nội tiết tố như estrogen mà không khai báo. Chuyện bên lề dĩ nhiên không phải khảo cứu khoa học, nhưng cũng đáng lưu ý.

Trong thực tế, FDA (Mỹ) xem collagen bổ sung là thực phẩm chức năng, chỉ xem xét về an toàn thực phẩm chứ không yêu cầu chứng minh hiệu quả, tác dụng phụ và những đòi hỏi nghiệt ngã khác như với thuốc tây. Thậm chí, lén thêm vào chút xíu chất gì mà "quên" khai báo, FDA cũng không để ý.

Làm chậm lão hóa là điều nên làm và phải làm với phụ nữ. Về ăn uống, có thể ăn thực phẩm nhiều collagen như gân sụn, nước lèo, bì heo... hay đồ ăn có glycine như bò gà, các loại hạt đậu. Còn proline có nhiều trong nấm, bắp cải, măng tây, lòng trắng trứng. 

Cũng đừng quên những chất vi lượng. Vitamin C thì có nhiều trong rau củ quả, đồng có trong gan heo, nấm, các loại hạt, rau xanh, đậu hũ, chocolate đen. Kẽm có trong các loại hạt và đậu, đặc biệt là trong con hàu.

Ngoài việc bổ sung collagen qua thực phẩm, quý bà cũng nên chú ý thêm việc làm chậm lại suy giảm collagen như: tránh ánh nắng gay gắt (tia UV làm giảm sản xuất collagen), ăn ít đường và tinh bột vì đường gắn với protein tạo ra các chất AGE (Advanced Glycation Endproducts), làm suy yếu collagen. Stress cũng làm suy giảm collagen.

Mãi mãi tuổi thanh xuân chỉ có trong tiểu thuyết, nhưng níu kéo đôi chút cũng là niềm vui. Nếu thích thì cứ xả chấp phản ứng phụ chưa biết rõ để xài thực phẩm chức năng collagen peptide. Nên nhớ, collagen đắt gấp vài chục lần lon bia, đừng cằn nhằn "người khác" uống bia kẻo mang tội. Dù sao, để cảm nhận được vẻ đẹp tuổi già cần nội dung hơn là hình thức. ■

(*) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33742704/