Vaccine cho nhân tâm

Nếu nhìn vào cách các “căn cước ra đường” được áp dụng mấy tháng qua, từ giấy khai báo đi đường, mẫu mới mẫu cũ, đến app di biến động phức tạp, rồi sự lộn xộn và thiếu chính xác của bộ dữ liệu thông tin y tế, thì một loại giấy tờ mới được định danh cho mục đích đi lại rất dễ có nguy cơ trở thành một thứ giấy phép con với những điều kiện lưu hành dễ cho chính quyền quản lý, nhưng khó cho người dân thực thi.

 

 Nghịch lý của người nghèo

Thực tế đã ghi nhận những trường hợp chưa tiêm vaccine nhưng có trong bộ dữ liệu, rồi đã tiêm đủ hai mũi nhưng chưa thấy thông tin đâu, đó là chưa kể dữ liệu về kết quả xét nghiệm, về F0 nhập viện và tự điều trị, rồi còn những người chưa hoặc không thể chích vaccine vì lý do y tế... 

Tất cả cho thấy sự phức tạp và muôn hình vạn trạng của đời sống, khiến một giải pháp “gọt chân cho vừa giày” kiểu cấp thẻ xanh có nguy cơ loại trừ hoặc phân biệt đối xử với nhiều đối tượng dễ tổn thương.

Nghịch lý ở đây là đông đảo những người cần phải ra đường nhất - dân nghèo, tiểu thương, lao động tự do - lại cũng là những người bất lợi nhất về điều kiện tiếp cận y tế (bảo hiểm, được tiêm vaccine có tổ chức, có phương tiện và năng lực công nghệ để đăng ký, kiểm tra thông tin về mình qua các app...). 

Hệ quả, họ cũng là những người khó có thẻ xanh, thẻ vàng nhất nếu xét các tiêu chí về tiêm đủ vaccine, điều kiện về nhân thân, nơi cư trú thuộc vùng an toàn, lộ trình đi lại rõ ràng, cố định... 

Thêm một định danh nữa để cho phép ai được ra đường, nếu thiết kế không hợp lý, dễ trở thành biểu tượng mới của sự phân biệt đối xử và vô tình tạo nên hố ngăn cách xã hội giữa các tầng lớp dân cư, vốn đã âm ỉ và có xu hướng gia tăng trong thời gian giãn cách.

Với người dân, họ không còn muốn đọc những thông tin từ báo chí chính thống lý giải rất trơn tru vì sao chính quyền không làm được, vì sao có những bất cập. 

Họ muốn chính quyền là những mắt xích liền lạc, để đưa ra quyết sách và công cụ thực thi hợp lý, có tính khả thi, bắt nguồn từ yêu cầu sinh kế của họ, vốn đã quá mong mỏi được nhúc nhích trở lại. 

Đó phải là bổn phận của chính quyền, là một thành tố của vaccine nhân tâm, vốn quan trọng không kém vaccine thực sự.

Quy luật tâm lý là khi các yếu tố tiêu cực là chủ đạo, cảm giác bi quan sẽ ngự trị. 

Với khả năng dịch còn kéo dài, virus sẽ không biến mất hoàn toàn, liều vaccine nhân tâm này là điều cần được nuôi dưỡng một cách lành mạnh và bền bỉ, bằng kết quả khả quan từng ngày của các giải pháp chống dịch, bằng sự minh bạch, rõ ràng của dữ liệu và sự phân bổ nguồn lực.

Để khơi dậy niềm lạc quan

Vào giai đoạn bùng phát dịch lần thứ ba đầu tháng 5-2020, và ngay sau đó, khi xảy ra lũ lụt ở miền Trung, bản năng của người Việt dường như được đánh thức. 

Sự đồng lòng và đứng cạnh nhau của người dân thời điểm đó đem lại một niềm lạc quan chung. Nó sẽ là ký ức đẹp của nhiều người sau nhiều năm nữa, về những thời điểm khó khăn mà cả cộng đồng đã có thể chia sẻ với nhau. 

Bản thân những trải nghiệm như thế là một nguồn vaccine dự trữ cho cả quốc gia trước làn sóng COVID-19 thứ tư này, nặng nề và tàn khốc hơn mọi dự đoán.

Khi tình trạng lây nhiễm chưa quá căng thẳng, hoặc các số liệu thường nhật vẫn thể hiện những con số lạc quan thì các hoạt động thiện nguyện diễn ra rộng khắp từ Bắc chí Nam và trở thành một phong trào tự thân, không cần sự kêu gọi hay truyền thông chính thống cổ vũ. 

Từ góp rau, quyên thực phẩm, máy thở oxy cho đến những quỹ đóng góp của các nhóm cư dân chung cư, đồng hương, đồng môn... mà con số ước tính hàng ngàn tỉ đồng.

Những cảm hứng tích cực từ các hoạt động tự nguyện này mang lại sự lạc quan lãng mạn rằng các vấn đề sinh kế, có thể được cộng đồng giải quyết với nhau, và với sự đồng lòng như thế, dịch bệnh sẽ nhanh chóng được đẩy lùi, cho đến khi biến chủng Delta xuất hiện.

Nếu có một công cụ đo lường độ biến thiên sự lạc quan của dân chúng, dựa trên phản ứng trên mạng xã hội phổ biến nhất Việt Nam Facebook, hay các nhóm chat trên công cụ được sử dụng nhiều nhất là Zalo, thì có thể nó là đồ thị hình sin từ giữa tháng 6 cho đến giữa tháng 8 và có dấu hiệu đi xuống từ sau ngày 15-8.

Nhân tâm thay đổi là sự phản ứng tiêu cực hay tích cực trước các yếu tố, mà người dân nghe, đọc được hằng ngày: (1) thống kê công bố hằng ngày về số ca nhiễm, số ca khỏi, số ca tử vong; (2) thông tin về mức độ căng thẳng của các chỉ thị mà chính quyền địa phương áp dụng: 15, 16, 16+ và 16 đặc biệt (như ở TP.HCM và Đà Nẵng); (3) chất lượng phản ứng của các cấp chính quyền địa phương và Chính phủ; (4) tiến độ nhận và tiêm vaccine; (5) các nỗ lực của hệ thống y tế, hoạt động tình nguyện cộng đồng và hỗ trợ của nhà nước; (6) các giải pháp mở cửa từng bước.

Trong thời gian đầu cho đến giữa tháng 7, khi các con số của yếu tố (1) chưa có sự biến thiên lớn, thì mục (4) không đóng vai trò quan trọng bằng mục (5). 

Nhưng đến khi con số tử vong lên đến trên 200 người/ngày, thì số mũi tiêm vaccine là yếu tố quyết định mang tới sự lạc quan cho mọi người. Cho đến giờ yếu tố này vẫn là điểm tựa lớn nhất để mọi người giữ được sự bình tĩnh.

Sự lạc quan của người dân, muốn được duy trì, ngoài yếu tố tự thân, phụ thuộc lớn vào mục (3): chất lượng của các quyết sách công. 

Câu chuyện về bánh mì có phải là thiết yếu ở Nha Trang hay bắt sang xe trung chuyển ở Cần Thơ là những ví dụ điển hình mà người dân khi tiếp nhận thông tin sẽ cảm thấy chán nản và bi quan với tình hình thực tế. 

Ở phía ngược lại, những nỗ lực không biết mệt mỏi của các y bác sĩ từ trạm y tế phường, bệnh viện dã chiến cho đến các bệnh viện tuyến trên có tác dụng an dân rất lớn.

Cũng với cách nhìn như thế, việc mất hơn cả tuần, doanh nghiệp mới được cấp giấy phép đi đường, làm giới doanh nhân nghĩ họ đang bị bỏ rơi. 

Hay sự kém linh hoạt của một rừng app khai báo y tế làm người dân có quyền nghĩ, một số cơ quan nhà nước không coi trọng trách nhiệm khi xây dựng những sản phẩm số có liên quan đến sinh mạng của hàng triệu con người.

Công cụ quan trọng nhất là số hóa để chống dịch, thật đáng buồn, lại gây ra nhiều cảm xúc tiêu cực nhất khi với nhiều người dân, tờ giấy có đóng dấu xác nhận đã tiêm hai mũi quan trọng hơn app của bất cứ bộ ngành nào.

Vaccine nhân tâm không có số lượng mũi và thời gian giữa các lần tiêm, nó phải luôn được bồi bổ, không chỉ vì mục đích chống dịch.