Câu chuyện Judith và những ngụ ý sau nửa thế kỷ

“Đoạn cô tiến đến phía đầu giường của tướng Holofernes, gỡ lấy thanh đại đao của ông, rồi lại gần giường, nắm lấy tóc ông. Cô nói: “Lạy Đức Chúa, Thiên Chúa Israel, giờ đây xin ban sức mạnh cho con!”. Cô lấy hết sức bình sinh chém vào cổ ông hai nhát cho đầu lìa khỏi thân. Rồi cô lăn xác ông xuống đất, tháo mùng ra khỏi cọc. Một lát sau, cô đi ra và trao thủ cấp tướng Holofernes cho người nữ tỳ. Cô bỏ thủ cấp vào cái túi da đựng thức ăn; rồi cả hai cùng đi ra như thói quen vẫn làm khi đi cầu nguyện. Họ băng qua doanh trại, đi dọc theo khe, tiến lên núi Bethulia và đến cổng thành” (Sách Judith 13:6-10).

Artemisia Gentileschi đã chọn chính giờ phút kịch tính nhất trong Sách Judith để thể hiện trong bức tranh có lẽ là nổi tiếng nhất của bà "Judith giết Holofernes" (Judith Slaying Holofernes) Những tia máu đỏ bắn ra làm ướt đẫm drap giường khi Judith, một góa phụ trẻ sùng đạo quê ở thành phố Do Thái Bethulia, cắt đầu Holofernes, viên tướng của quân Assyria đang bao vây thành phố của cô.

Cảm thương cho thân phận người dân trước gót giày xâm lăng và vững tin vào Chúa, Judith đã tự mình giải quyết. Cô vấn tóc, mặc lên người bộ đồ đẹp nhất và bước vào doanh trại quân thù, giả đò mang theo thông tin cho Holofernes.

Choáng ngợp trước sắc đẹp của cô, viên tướng mời cô ăn tối và định tán tỉnh cô, như lời Sách Judith: “Ông đắm đuối vì cô nên uống rất nhiều rượu; có lẽ suốt cả đời, chưa ngày nào ông uống nhiều như vậy” (Judith 12:20). Judith chớp lấy thời cơ với lưỡi gươm trong tay và cứu dân tộc mình khỏi ách ngoại xâm.

Bức tranh của Artemisia, vẽ ở Florence khoảng năm 1620 và giờ treo ở Bảo tàng Uffizi, là một trong những mô tả sinh động và đẫm máu nhất cảnh tượng đó, vượt qua phiên bản trước của Caravaggio, cũng là thầy của Artemisia.

Việc so sánh hai bức tranh không chỉ cho thấy Artemisia đã nhận được cảm hứng từ Caravaggio ra sao, mà còn giúp ta nhận rõ hàng loạt những thay đổi trong bức của Artemisia để làm bật lên sự khốc liệt của vụ ám sát, sức mạnh tâm lý và thể chất vô song của Judith và người nữ tỳ, Abra.

Tất cả những điều đó càng có nhiều ý nghĩa trong bối cảnh tác giả bức tranh từng bị hiếp dâm và sống trong một xã hội và thời đại trọng nam khinh nữ nặng nề. Tương tự là những ý nghĩa mang tính diễn giải tiếp nối với bức tranh của thời đại nữ quyền hiện giờ.

Caravaggio, Judith chém đầu Holofernes, 1598-1599, sơn dầu trên vải toan, 145 x 195cm (Palazzo Barberini, Rome). Ảnh: Khan Academy

Trong khi Caravaggio mô tả Judith khá cứng nhắc với người hầu gái chỉ đứng nhìn trong kinh hoảng, Artemisia làm toát lên sự chủ động, cương quyết và sức mạnh của hai phụ nữ trẻ “hiệp đồng tác chiến”: tay áo xắn cao, ánh mắt tập trung và những cái nắm tay thật chặt.

Judith của Artemisia không chỉ ám sát Holofernes. Cô đè một chân lên giường, ghìm đầu viên tướng xuống và sử dụng lưỡi gươm như một chiến binh đích thực, trong khi Holofernes, dù vai u thịt bắp, chống trả trong tuyệt vọng. Tư thế, động tác xoay cổ tay, ánh mắt, và sức mạnh cơ bắp cuồn cuộn, tất cả đều hoàn hảo cho một bức tranh tiêu biểu của phong trào nữ quyền.

Thú vị không kém, bức tranh hiện tại mà chúng ta thấy là phiên bản thứ hai. Phiên bản thứ nhất của Judith giết Holofernes, được thực hiện ở Rome khoảng năm 1611-1612 và giờ treo tại Bảo tàng Capodimonte ở Naples, ít chi tiết hơn, thiếu tác động kịch tính và sự chính xác giải phẫu học, càng cho thấy quá trình làm việc tỉ mỉ của nhà họa sĩ.

Artemisia Gentileschi, Judith chém đầu Holofernes, 1611-1612, sơn dầu trên vải toan, 159 x 126cm (tỉ lệ kích thước không chính xác) (Museo Nazionale di Capodimonte, Naples). Ảnh: Khan Academy

Trong khi câu chuyện về Judith khá chắc chắn có nhiều ý nghĩa cá nhân với Artemisia, điều quan trọng là phải đặt nó trong bối cảnh văn hóa rộng lớn hơn. Câu chuyện Judith rất phổ biến vào thời kỳ Baroque, không chỉ trong nghệ thuật thị giác mà cả trong văn chương, sân khấu và âm nhạc, như một biểu tượng về cái thiện thắng cái ác, điều tốt lành vượt qua tội lỗi, và sự bảo vệ của đấng tối cao với những người được lựa chọn.

Những sự kết nối này càng quan trọng với Giáo hội La Mã trong giai đoạn thế kỷ 16-17, khi những xung đột giữa Giáo hội với những người Tin Lành và cả Đế quốc Ottoman Hồi giáo lên đến đỉnh điểm (Holofernes cũng là một kẻ “vô đạo” đến từ phương Đông).

Tóm lại, bức tranh chứa đựng trong nó rất nhiều ý nghĩa lịch sử-văn hóa-tôn giáo vẫn còn rất nhiều ngụ ý cho tới tận ngày nay.■