Có phải thế giới đang ngày càng dốt hơn?

TTCT - "Bạn có thông minh hơn trẻ em 10 tuổi"? Tờ The Economist đã đặt câu hỏi gây sốc như vậy để nói về kết quả một nghiên cứu lớn về trình độ đọc hiểu của người trưởng thành ở các nước thuộc nhóm OECD.

"Có phải thế giới đang ngày càng dốt hơn? Dữ liệu công bố ngày 10-12 từ Tổ chức Hợp tác phát triển kinh tế (OECD) cho thấy có vẻ không phải bạn tưởng thế (mà là thật đấy)" - tờ tạp chí Anh viết.

18% kỹ năng kém

Trong khảo sát "Kỹ năng người lớn", thực hiện 10 năm một lần, 160.000 người trưởng thành từ 16 - 65 tuổi tại 31 quốc gia và vùng lãnh thổ nhóm OECD tham gia các bài kiểm tra ngắn về toán học, kỹ năng đọc viết và giải quyết vấn đề.

Các câu hỏi trong khảo sát không hóc búa mà là các vấn đề mô phỏng những tình huống thực tế thường gặp trong cuộc sống hằng ngày: khả năng hiểu những cảnh báo trên bao bì thuốc aspirin hoặc tính toán lượng giấy dán tường cần thiết để trang trí một căn phòng. Ở mức độ cao hơn, các bài kiểm tra sẽ xem xét khả năng phân tích biểu đồ và rút ra kết luận, tương tự những bài phân tích thường gặp trong các tạp chí thời sự phổ biến.

Kết quả, mà The Economist gọi là "đáng lo ngại", cho thấy tính trung bình có tới 1/5 (khoảng 18%) người được khảo sát có kỹ năng đọc viết và làm toán "không tốt hơn học sinh tiểu học".

Trên thang điểm 0-500, điểm trung bình về đọc viết là 260, và khả năng tính toán là 263. Tỉ lệ người tham gia đạt điểm thấp ở hai kỹ năng là rất đáng kể: 26% về khả năng đọc viết và 25% về tính toán.

Kết quả cũng thể hiện rõ chênh lệch giữa các quốc gia: người trưởng thành ở Phần Lan đạt điểm cao nhất về khả năng đọc viết (296 điểm) và khả năng tính toán (294 điểm); Nhật cũng ghi nhận thành tích ấn tượng khi có đến 60% người trưởng thành đạt mức độ trung bình và cao về kỹ năng đọc viết và tính toán.

Trong khi đó, Chile là quốc gia có tỉ lệ cao nhất về người trưởng thành có kỹ năng thấp, với gần 40% người trưởng thành rơi vào nhóm điểm thấp nhất.

Ngoài đọc hiểu và tính toán, khảo sát còn đánh giá thêm kỹ năng giải quyết vấn đề thích ứng (các tình huống không thường gặp). Điểm trung bình của 31 nền kinh tế là 251/500. Phần Lan và Nhật Bản cùng dẫn đầu với 276 điểm, chót bảng vẫn là Chile (218).

Nguyên nhân do đâu?

Theo Robert Glick, chủ tịch Adult Literacy Trust, một tổ chức từ thiện "xóa mù chữ" cho người trưởng thành của Anh, cho biết hàng triệu người lớn tại Anh "gặp khó khăn với kỹ năng đọc viết cơ bản", từ đó gây ra những khoản thiệt hại lên đến 40 tỉ bảng cho nền kinh tế này mỗi năm. Và đây không phải chuyện gì mới mẻ.

"Bất chấp những nỗ lực đáng ghi nhận của các tổ chức và tình nguyện viên, kỹ năng đọc viết tại Anh vẫn ì ạch một cách đáng đau lòng kể từ năm 2018" - Glick viết trên tạp chí The Big Issue ngày 11-12.

Theo khảo sát trên, vẫn còn khoảng 8,5 triệu người trưởng thành Anh thuộc nhóm kỹ năng thấp và chỉ khoảng 17% đạt đến mức độ cao. "Tỉ lệ khoảng 18% theo khảo sát cho thấy tình hình chẳng thay đổi mấy sau hơn một thập niên" - ông viết.

Theo The Economist, một phần nguyên nhân - nói chung chứ không chỉ ở Anh - đến từ sự thay đổi về nhân khẩu học. Người nhập cư thường gặp khó khăn với ngôn ngữ của quốc gia mới.

Trong khi đó, những người bản địa đối mặt với sự lão hóa của bộ não. Tuy nhiên theo dự đoán, ngay cả khi đã điều chỉnh các yếu tố này, tình hình có thể vẫn không mấy sáng sủa, đặc biệt là ở kỹ năng đọc viết.

Cây bút Helen Coffey viết trên tờ The Independent, cho rằng sự phát triển của công nghệ chính là một nguyên nhân lớn khi chúng làm cho người ta ít đọc hơn. Chẳng hạn trong những "giờ phút rảnh rỗi vụn vặt" trước đây, người ta thường đọc sách thì giờ phải nhường chỗ cho Netflix, WhatsApp và các mạng xã hội.

Những buổi sáng đọc sách cạnh tách cà phê giờ chuyển thành lướt điện thoại, iPad trên giường. Những buổi tối yên tĩnh lật giở từng trang sách đã nhường chỗ cho hàng tiếng đồng hồ xem livestream.

Tạp chí The Week ghi nhận thêm: một báo cáo được tổ chức từ thiện The Reading Agency công bố vào tháng 7-2024 phát hiện rằng số người trưởng thành tại Anh không bao giờ có sở thích đọc sách thường xuyên đã tăng 88% trong thập kỷ qua, từ 8% lên 15% trong số những người được khảo sát. Trong khi đó, tỉ lệ người tự mô tả mình là "đọc sách thường xuyên" đã giảm từ 58% xuống 50%, và 35% cho biết thói quen đọc sách của họ đã "bị gián đoạn".

Một khảo sát khác tại Anh trong năm 2024 mang tên What Kids Are Reading Report, thu thập ý kiến từ 1,2 triệu học sinh tại Anh và Ireland, cũng cho thấy trẻ em đọc ít sách hơn vì sở thích thay đổi.

Nghiên cứu ghi nhận số lượng sách trẻ em đọc giảm 4,4% so với năm trước. Đây là lần đầu tiên kể từ năm 2008 - ngoại trừ năm đầu tiên của đại dịch COVID-19 mà báo cáo ghi nhận xu hướng giảm.

Trong khi đó The Economist dẫn ý kiến của chuyên gia cho thấy kỹ năng đọc viết và toán là cơ bản nhưng đang bị xem nhẹ do mọi người đang nói quá nhiều đến các kỹ năng mềm. Các chuyên gia giáo dục nói rất nhiều trên truyền thông và thảo luận về chuyện nâng cao các "kỹ năng mềm" cho học sinh, thay vì tập trung đào sâu vào những giá trị cơ bản.

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo càng làm lu mờ tầm quan trọng của việc học những kỹ năng cơ bản, khi nhiều người nghĩ máy móc sẽ làm thay con người những chuyện này.

Cải thiện hệ thống giáo dục cho người lớn

Giáo sư Andreas Schleicher, giám đốc giáo dục và kỹ năng của OECD, đề xuất các quốc gia nên triển khai những chương trình đào tạo phù hợp nhu cầu của từng nhóm đối tượng. Trong đó, cần thay đổi tư duy về giáo dục.

"Giáo dục không kết thúc ở tuổi trẻ mà phải là một phần liên tục của cuộc sống, đòi hỏi các chính phủ tạo điều kiện thuận lợi cho người trưởng thành quay lại học tập bằng cách giảm chi phí và cung cấp hỗ trợ tài chính" - ông nói.

Để làm được như thế, cần cải thiện các hệ thống giáo dục dành cho người lớn, mang đến cơ hội thứ hai cho những người bỏ học, hỗ trợ người chuyển đổi nghề nghiệp và giúp người nhập cư hòa nhập. Tuy nhiên, các chính trị gia thường phân bổ ngân sách rất ít cho lĩnh vực này, một phần vì họ đánh giá thấp.

Ngược lại, những người có kỹ năng kém nhất thường có ít thời gian và tiền bạc nhất để cải thiện bản thân. Họ ít tham gia các lớp học dành cho người lớn hoặc các chương trình đào tạo, mặc dù họ là những người cần nhất.

Ngoài ra, ở nhiều quốc gia, sự tập trung quá mức vào giáo dục đại học đã làm hao hụt ngân sách và sự chú ý dành cho các loại hình giáo dục khác dành cho người từ 18 tuổi trở lên.

Bằng cấp đại học ngày càng mất giá trị khi OECD phát hiện rằng thậm chí một số sinh viên tốt nghiệp đại học có điểm số về toán và đọc viết kém đến mức khiến trẻ em cũng phải ngượng. Trong khi đó, những người lớn tuổi muốn quay lại lớp học mà không muốn tham gia các khóa học đại học dài và đắt đỏ thường không có lựa chọn thay thế tốt hơn.

Theo The Economist, cải thiện chất lượng giáo dục cho trẻ em là cách chắc chắn nhất để tạo ra một lớp người trưởng thành có năng lực cao hơn, và các chính phủ cần bắt đầu từ đây. Cụ thể là cải cách thi cử. Trong báo cáo của OECD, nhóm trẻ tuổi nhất (16-24) của Anh có thành tích tốt hơn trước, nguyên nhân có thể xuất phát từ một số cải cách, chẳng hạn như thi cử gắt gao hơn, đề thi khó hơn và yêu cầu những học sinh không đạt phải thi lại, từ đó khiến học sinh học nghiêm túc hơn.

"Đời chậm khôn kham"

Nếu từng cáu vì mạng Internet lag, hãy thử nhìn lại chính… bộ não của mình. Một nghiên cứu đăng trên tạp chí Neuron ngày 17-12 hé lộ rằng tốc độ xử lý thông tin của bộ não con người chỉ đạt 10 bps (bit trên giây), một con số "đau lòng" khi so với tốc độ tải xuống 262 triệu bps tại nhà dân Mỹ hay con số 5 triệu bps cần để xem một video HD.

Nghiên cứu dựa trên các hành động thường nhật như gõ phím, chơi game hay giải Rubik. Người gõ nhanh nhất có thể đạt 120 từ/phút, tương đương 10 bps. Thậm chí, những cao thủ như Tommy Cherry, người giải Rubik bịt mắt chỉ trong 7,5 giây, cũng chỉ đạt 11,8 bps.

Các "vận động viên trí nhớ", có thể ghi nhớ hàng ngàn con số trong vài phút, cũng chỉ đạt vỏn vẹn 4,9 bps. Rõ ràng, dù giác quan chúng ta tiếp nhận thông tin từ môi trường xung quanh với tốc độ hàng tỉ bps, phần lớn thông tin bị loại bỏ.

Nhóm nghiên cứu tếu táo đặt tên cho công trình là "The unbearable slowness of being", mượn ý tiểu thuyết The Unbearable Lightness of Being (Đời nhẹ khôn kham) của Milan Kundera. "Con người thực sự chậm hơn bạn tưởng" - Markus Meister, nhà thần kinh học tại Viện Công nghệ California, nhận định.

Nhưng liệu tốc độ "rùa bò" này có làm chúng ta kém cỏi? Hay chính việc sàng lọc hiệu quả giúp bộ não tập trung vào điều quan trọng? Đó là những câu hỏi thú vị cho các nhà khoa học khi họ tiếp tục khám phá bí ẩn tốc độ xử lý của con người và so sánh với các loài khác, như côn trùng bay (có lẽ đang sở hữu "WiFi tốc độ cao" trong não).