Cuba: cánh cửa sắp mở?

Những chiếc Chevy đời 1957 đang sắp nhìn thấy Air Force One -Phạm Vũ Lửa Hạ

Tháng 1-1928, trong chuyến đi nước ngoài duy nhất của mình, tổng thống Mỹ Calvin Coolige đã tới Cuba để phát biểu tại một hội nghị của các nước tây bán cầu. Kể từ đó, Cuba chưa tiếp tổng thống Mỹ nào khác.

Trong chuyến thăm Cuba vào ngày 21 và 22-3 sắp tới, ông Obama quyết tâm dùng thời gian ít ỏi còn lại trong nhiệm kỳ để tháo gỡ các rào cản lịch sử và ý thức hệ của thời Chiến tranh lạnh.

Thảm đỏ đã trải...

Chuyến thăm diễn ra chỉ 15 tháng sau khi ông Obama có quyết định lịch sử về bình thường hóa quan hệ với Cuba. Chủ tịch Raúl Castro, 84 tuổi, đã hứa sẽ nghỉ vào tháng 2-2018. Ông Obama cũng chỉ còn 13 tháng ở Nhà Trắng.

Như vậy, hai người không còn nhiều thời gian để hoàn tất tiến trình bình thường hóa do họ vun đắp. Phó cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Ben Rhodes, người chịu trách nhiệm chính về vấn đề Cuba, nói chuyến đi được thực hiện vào tháng 3 để ông Obama còn có thể làm được việc có ý nghĩa, chứ nếu để tới tháng 12 thì khác nào nghỉ phép cuối nhiệm kỳ.

Kể từ khi hai nước ngỏ ý nối lại quan hệ vào ngày 17-12-2014, hầu như tuần nào cũng có những động thái mới. Hồi tháng 5-2015, chính quyền Obama xóa tên Cuba khỏi danh sách các nhà nước ủng hộ khủng bố (nay chỉ còn Iran, Sudan và Syria), mở đường để hai nước chính thức tái thiết lập quan hệ ngoại giao hai tháng sau đó. Các bộ trưởng nông nghiệp, thương mại và ngoại giao của Mỹ đã thăm Havana trong năm qua.

Hai nước đã ký nhiều hiệp định mới về hợp tác môi trường, chống ma túy, và đề cập tới cả một trong những vấn đề gai góc nhất: đàm phán giải quyết các khiếu nại đòi lại bất động sản trị giá hàng tỉ đôla của nhau.

Các quy định mới của Bộ Thương mại và Bộ Tài chính Mỹ có hiệu lực từ ngày 27-1-2016 tháo gỡ thêm nhiều hạn chế về tài trợ xuất khẩu và vận tải hàng hóa sang Cuba, không đòi hỏi phải thanh toán bằng tiền mặt hoặc chuyển hướng nhiêu khê qua nước thứ ba như trước.

Tuy hoạt động kinh doanh du lịch tới Cuba vẫn bị cấm, Mỹ đã cho phép thêm nhiều người tự đi theo hình thức thăm thân nhân và các “chuyến đi văn hóa” không theo tour mà do một tổ chức đứng ra sắp xếp.

Ủng hộ mạnh mẽ nhất là giới kinh doanh Mỹ, vốn không muốn lâm cảnh “trâu chậm uống nước đục”. Từ khi Tổng thống Obama tuyên bố mở đường cho doanh nghiệp Mỹ làm ăn ở Cuba hồi tháng 12-2014, Bộ Thương mại Mỹ đã cấp 490 giấy phép, với tổng giá trị 4,3 tỉ đôla chỉ riêng trong năm 2015, tăng 30% so với năm trước. Thượng nghị sĩ Jeff Flake (Cộng hòa, Arizona) ví von: “Với những người Cuba đã quen nhìn chính phủ nước mình ì ạch trên đoạn cuối cùng của chặng đường tiến tới chủ nghĩa xã hội bằng chiếc Chevy đời 1957, thử tưởng tượng họ sẽ nghĩ sao khi thấy chuyên cơ Air Force One”.

... nhưng chông gai còn nhiều

Phe phản đối cho rằng ông Obama chỉ muốn tạo dựng di sản trước khi rời Nhà Trắng, chứ không có chủ ý xây dựng quan hệ ngoại giao có lợi cho Mỹ. Họ chỉ trích rằng không có nhiều bằng chứng cho thấy Cuba thật sự thay đổi, mà chủ yếu là ông Obama đã nhượng bộ đơn phương, không đòi hỏi Cuba đáp lại gì.

Hai thượng nghị sĩ Cộng hòa đang tranh cử tổng thống là Ted Cruz (Texas) và Marco Rubio (Florida) là con của những người di dân Cuba, nhưng đều chống bình thường hóa quan hệ.

Ông Cruz nói ông Obama đã ném cho chế độ Castro phao cứu sinh giữa lúc Cuba chới với vì Venezuela giảm hỗ trợ do giá dầu rớt thê thảm. Ông cũng nói nếu đắc cử tổng thống, ông sẽ không thăm Cuba chừng nào một trong hai anh em Castro còn nắm quyền. Ông Rubio thì viết thư kêu gọi ông Obama cân nhắc lại chuyến đi.

Thượng nghị sĩ Robert Menendez (Dân chủ, New Jersey), người gốc Cuba, cho rằng tới nay Cuba vẫn chưa có thay đổi đáng kể nào hướng tới bầu cử dân chủ minh bạch, cải thiện nhân quyền, tự do hội họp hoặc cho phép lập các đảng phái chính trị và công đoàn độc lập, vậy mà lại được ông Obama “tưởng thưởng bằng một chuyến thăm chính thức”.

Phía Cuba thì khẳng định quan hệ chưa thật sự bình thường chừng nào Mỹ chưa bỏ cấm vận thương mại, chưa đóng căn cứ hải quân Mỹ ở vịnh Guantanamo, và chưa bồi thường cho nửa thế kỷ trừng phạt kinh tế và các thiệt hại khác.

Ngay trước thềm chuyến thăm, Cuba khẳng định sẽ long trọng nghênh tiếp ông Obama, nhưng không có ý định thay đổi chính sách của mình để đánh đổi quan hệ bình thường với Mỹ.

Trong một bài xã luận gần 3.000 từ đăng trên báo Granma của Đảng Cộng sản Cuba hôm 9-3, Cuba yêu cầu Washington ngừng can thiệp vào công việc nội bộ của Cuba và nói rằng ông Obama cần nỗ lực nhiều hơn nữa để thay đổi chính sách của Mỹ.

Ngoài lời cảnh báo “Không ai có thể nghi ngờ gì về việc Cuba trung thành vô điều kiện với các lý tưởng cách mạng và chống đế quốc của mình”, bài xã luận dẫn lời Chủ tịch Raúl Castro nhận định: “Chúng ta sẽ không cho phép chúng ta bị áp lực về công việc nội bộ của mình. Chúng ta đã giành được chủ quyền này bằng những hi sinh vĩ đại”.

“Cập nhật”

Trên đường về khách sạn, lúc xe đi ngang những khu nhà tập thể như cùng một khuôn đúc ra, có người trong nhóm du lịch chúng tôi chợt thốt lên: “Sao mà giống Hà Nội thời 1970-1980 quá”. Anh bạn đi cùng xin được lễ tân khách sạn tờ Granma bản tiếng Anh.

Chợt nhớ lại cách đây gần 30 năm tôi thường lò dò ra thư viện thành phố đọc ké tờ này. Thuở đó chỉ có tờ này và vài tờ tiếng Anh của Liên Xô để gọi là có kênh thông tin nhìn ra thế giới. Hơn một phần tư thế kỷ, cầm lại tờ Granma thấy chẳng khác xưa.

Đâu đó vẫn thấp thoáng hình ảnh của Che (các điểm thu hút nhiều du khách nước ngoài luôn có nhiều tiệm bán áo, mũ và đồ lưu niệm in hình nhà cách mạng người Argentina) vấn vương cách mạng 1959 (đơn vị tương đương tổ dân phố được gọi là Ủy ban Bảo vệ cách mạng).

Trên chuyến bay trở về, nghe lóm một du khách nhận xét về thức ăn tại khách sạn 4 sao: “Ở đây cái cần nóng thì không nóng, cái cần lạnh thì không lạnh”, tôi chợt nhớ nhiều nơi vẫn đầy những khẩu hiệu như: “Đoàn kết và hiệu quả vì chủ nghĩa xã hội của chúng ta” (Unidad y Eficiencia por nuestro Socialismo).

Dẫu sao, dễ nhận thấy là một số bộ phận dân chúng Cuba đang nỗ lực mọi cách để “cập nhật”. Theo đề cương đổi mới được vạch ra tại Đại hội Đảng Cộng sản Cuba năm 2011, mục tiêu không phải là biến đổi tận gốc, mà là “cập nhật hệ thống kinh tế hiện có”, trong đó cơ chế kế hoạch hóa tập trung và chế độ công hữu vẫn đóng vai trò chủ đạo, lấn át cơ chế thị trường và tài sản tư hữu.

Nhà nước vẫn kiểm soát gần như toàn bộ nền kinh tế.

Những quả ngọt của sự mở cửa đa số đều rơi vào tay Tập đoàn Quản lý kinh doanh (GAESA), được cho là tham gia vào một nửa các hoạt động kinh tế ở Cuba xét về giá trị, và do tướng Luis Alberto Rodriguez, con rể của Raúl Castro, đứng đầu. Tuy nhiên, bàn tay hữu hình của nhà nước bắt đầu được nới lỏng ở một số ngành nghề, khuyến khích hoạt động kinh tế cá thể và tư nhân.

Rolando, hướng dẫn viên riêng kiêm tài xế của nhóm hai gia đình chúng tôi, là một ví dụ điển hình về “cập nhật”. Tốt nghiệp đại học ngoại ngữ, Rolando làm biên dịch viên cho nhà nước mấy chục năm, tới khi Cuba bắt đầu mở cửa đôi chút cách đây 5 năm.

Khi lượng du khách nước ngoài bắt đầu tăng lên, ông bỏ việc nhà nước - một quyết định dũng cảm đối với nhiều người thậm chí là hiện giờ - và theo nghề hướng dẫn viên. Ông thuê xe loại 7-12 chỗ, tự tổ chức tour giữa thành phố du lịch Varadero và Havana.

Nhờ quan hệ tốt với các hãng lữ hành nước ngoài và tài kể chuyện văn hóa, lịch sử Cuba bằng tiếng Anh lưu loát giọng đặc Mỹ (điều khiến chặng đường gần 150km của chúng tôi ngắn lại rất nhiều), Rolando có được nguồn khách ổn định, và thu nhập, chủ yếu bằng CUC và/hoặc ngoại tệ, gấp hàng chục lần đồng lương công chức. (Peso khả hoán CUC dành cho người nước ngoài dùng tại Cuba, gắn với đôla Mỹ và có giá trị gấp 25 lần peso nội địa CUP).

Trong khi Internet còn là điều xa xỉ với đa số người dân, Rolando đã tích cực xây dựng “chân dung số” của mình: ông dặn chúng tôi khi về nước chịu khó lên mạng TripAdvisor khen ông vài câu. Ông khoe con trai ông, kỹ sư điện tử, cũng “cập nhật” bằng cách mở tiệm sửa iPhone cho du khách.

Trong năm qua, mức du lịch tới Cuba tăng gần 20%, riêng số du khách Mỹ tới Cuba đã tăng 50%. Cơ sở hạ tầng thiếu thốn và xuống cấp tất nhiên chưa sẵn sàng đón nhận cơn sóng thần du khách này, cũng như nhiều hoạt động kinh tế mới mẻ khác.

Thiếu nhà trọ và khách sạn nên gần như ai có cơ hội đều đầu tư hoặc hùn hạp với người nước ngoài để mua, tân trang và cho thuê chỗ trọ, mở nhà hàng. Do chưa có thị trường bất động sản chính thức vì chính phủ chỉ mới cho phép mua bán nhà gần đây, sự “cập nhật” có thể thấy ở góc phố hay bất cứ chỗ nào đông người qua lại, với những tay “cò” nhà đất cầm biển cactông hoặc cuốn sổ ghi thông tin và dán hình giới thiệu nhà rao bán.

Những người có điều kiện tự “cập nhật” như Rolando vẫn còn là thiểu số. Viết trên tạp chí Americas Quarterly năm 2014, Carmelo Mesa-Lago, giáo sư kinh tế và nghiên cứu Mỹ Latin tại Đại học Pittsburgh, nhận định rằng tuy chính quyền gọi những cải cách cơ cấu là các bước quan trọng hướng tới một thị trường dưới sự lãnh đạo của chính quyền cách mạng Cuba, chúng vẫn còn khác xa những chính sách thay đổi triệt để phổ biến ở Mỹ Latin, và tụt hậu khá xa so với những đổi mới ở Việt Nam và Trung Quốc.

Do hơn nửa thế kỷ người dân sống trong hoàn cảnh được chế độ bảo bọc từ khi lọt lòng tới lúc về thế giới bên kia (nếu không có điều kiện, người dân được nhà nước trang trải cả chi phí tang lễ và chôn cất), đại bộ phận dân chúng hoặc hài lòng với đời sống hiện tại, hoặc chưa thể “cập nhật” để khấm khá hơn.

Osvaldo, người hướng dẫn đi thuyền buồm cho nhóm chúng tôi, rất cảm kích trước số tiền boa cho một suất 45 phút dù không đáng là bao với du khách nhưng bằng lương cả tuần của anh. Anh cho biết toàn bộ nhân viên ở những resort như vậy đều làm cho nhà nước. Anh nhoẻn miệng cười dễ thương đúng kiểu dân Cuba hiền lành: “Nhà nước sở hữu chúng tôi”.■