Đánh giá nguy cơ dịch cúm heo

Phóng to

Đây không phải là khung cảnh trong một bệnh viện, mà là tại sân bay quốc tế Kuala Lumpur, Malaysia, khi các nhân viên y tế chuẩn bị kiểm tra một chuyến bay đến từ Los Angeles (Mỹ) ngày 27-4 - Ảnh: Reuters

Ngày 17-4-2009, Trung tâm Kiểm soát và phòng ngừa bệnh của Mỹ (CDC) cho biết có hai trẻ em ở vùng ngoại ô thuộc thành phố San Diego, giáp biên giới Mexico, có kết quả xét nghiệm dương tính cho virus H1N1. Virus H1N1 có khả năng kháng thuốc Amantadine và Rimantadine. Phân tích thêm cho thấy virus được phát hiện có một mảng ADN không giống như các virus trước tìm thấy ở người và heo. Cả hai em bé đều không tiếp xúc với heo và đến nay chưa ai biết nguồn nhiễm xuất phát từ đâu. Các nhà khoa học cho biết đây là một chủng mới của virus H1N1 ở người, có thể virus có khả năng lây truyền từ người sang người và các văcxin hiện hành không có hiệu quả chống lại sự lan truyền đó.

Virus H1N1 là một trong những virus trong gia đình virus cúm loại A. Mẫu tự “H” đề cập đến protein Hemagglutinin và “N” là protein Neuraminidase. Virus H1N1 là nguyên nhân gây ra đại dịch ở Tây Ban Nha năm 1918, giết chết khoảng 50 triệu người trên thế giới chỉ trong một năm. Do đó, phát hiện H1N1 ở người lập tức làm các giới chức y tế trên thế giới phải đặc biệt quan tâm. Thật vậy, trước tình hình nhiễm virus H1N1 ở Mexico, ngày 25-4-2009 tổng giám đốc Tổ chức Y tế thế giới tuyên bố tình trạng khẩn và nhận định vấn đề có quy mô quốc tế.

Lan truyền từ heo sang người

Virus thuộc chủng A như H1N1 và H3N2 không phải là những virus mới vì chúng có mặt trong heo từ rất lâu trên khắp thế giới. Hai virus này từng là thủ phạm gây ra nhiều bệnh đường hô hấp cho heo. Nghiên cứu ở Anh cho thấy hơn 50% heo ở Anh bị nhiễm virus ít nhất một lần trong quãng đời của heo. Do đó, có thể nói heo là một vật chủ, một nguồn dự trữ lớn của các virus H1N1 và H3N2.

Virus từ heo có thể lây lan sang người hay không? Có nhiều giả thuyết cho rằng trận đại dịch năm 1918 là hệ quả của sự lây truyền virus từ heo sang người. Đến năm 1976, nhiều nghiên cứu thực nghiệm cho thấy một sự lan truyền từ heo sang người là hoàn toàn có cơ sở sinh học. Heo cũng được xem chính là thủ phạm, là nguồn lây lan virus H1N1 đến nhiều lính Mỹ trong nạn dịch xảy ra ở trại lính tại Mỹ năm 1976 và 1977.

Một đại dịch có thể xảy ra?

Virus nhóm A có thể đột biến nhanh chóng Virus cúm chia thành ba nhóm: A, B và C. Các virus thuộc nhóm B và C thường tìm thấy trong con người nhưng chúng không có tác hại lớn ngoại trừ gây ra vài rối loạn cấp tính đường hô hấp, không có khả năng gây tử vong cho bệnh nhân. Nhưng các virus thuộc nhóm A là đáng quan tâm hơn hết, bởi chúng có thể đột biến một cách nhanh chóng thành virus có khả năng kháng nguyên (antigenic), có nghĩa chúng có thể tiến hóa thành những virus mà hệ thống miễn nhiễm của con người không nhận ra được (và không có khả năng phòng chống chúng). Virus cúm thuộc nhóm A có cấu trúc gồm hai nhóm protein: hemagglutinin (HA) và neuraminidase (NA). HA có 15 chi với mã danh H1 đến H15. NA có chín chi với mã danh N1 đến N9. Virus H1N1 và H5N1 là một trong những chi virus này. Virus thuộc chi H1, H2 và H3 đã được biết có lan truyền trong con người từ 100 năm qua.

Trước những sự thật khoa học về virus H1N1 và tình hình khẩn ở Mexico, câu hỏi đặt ra là có thể xảy ra một đại dịch như năm 1918? Một số nhà khoa học (chuyên nghiệp và tài tử) lý giải rằng lịch sử cận đại cho thấy cứ trung bình 30 năm thì có một nạn cúm lớn trên thế giới (lần sau cùng một đại dịch xảy ra là vào năm 1968) và từ đó đến nay đã hơn 30 năm rồi mà một đại dịch vẫn chưa xảy ra. Có người còn khẳng định một đại dịch sẽ xảy ra nay mai, vấn đề là khi nào mà thôi. Nhưng cách lý giải này xem ra có vẻ... dị đoan. Một đại dịch có khả năng xảy ra phải có nguyên nhân và điều kiện, chứ không phải cứ theo một chu kỳ huyền bí nào đó.

Đứng trên mặt y tế công cộng mà phát biểu, có ba điều kiện để một virus có thể gây ra đại dịch toàn cầu: phải có khả năng đột biến thành một virus mới; phải có khả năng tái tạo hay đột biến một khi xâm nhập cơ thể con người; phải có khả năng truyền nhiễm giữa người và người.

Điều kiện thứ nhất: một nghiên cứu mới công bố trên tập san y học JAMA (thuộc Hiệp hội Y khoa Mỹ) vào đầu tháng 3 năm nay cho biết virus H1N1 đang trở nên kháng các thuốc như Tamiflu (oseltamivir) - một thuốc hàng đầu trong việc phòng chống cúm gia cầm. Tỉ lệ kháng thuốc được ghi nhận là 12% ở Mỹ và 16% trên thế giới. Nhưng điều đáng quan ngại là xét nghiệm của Trung tâm Kiểm soát và phòng bệnh của Mỹ mới cho biết 321 trong số 352 ca xét nghiệm (tức 98%) có dấu hiệu kháng thuốc. Điều này cho thấy virus H1N1 quả thật có khả năng đột biến thành một chủng mới và đặt ra nhu cầu cho một thuốc chống cúm gia cầm mới.

Điều kiện thứ hai: hiện nay chúng ta đã có bằng chứng sơ khởi cho thấy virus H1N1 gây tử vong cho con người. Như đề cập trong phần đầu của bài viết, tỉ lệ tử vong vì nhiễm H1N1 lên đến 6% (trong số những người bị nhiễm) và đây là một tỉ lệ khá cao. Tuy số liệu trên cho thấy nguy cơ tử vong từ virus H1N1 khá cao, nhưng trong thực tế nguy cơ có lẽ thấp hơn bởi có thể có nhiều trường hợp tử vong vì vi khuẩn và thiếu thuốc kháng sinh, cũng không thể loại trừ khả năng có nhiều trường hợp bị nhiễm nhẹ nhưng không được báo cáo.

Điều kiện thứ ba: khác với virus H5N1 chưa có bằng chứng lây truyền từ người sang người, nhưng có bằng chứng cho thấy virus H1N1 có khả năng lan truyền từ người sang người. Một nghiên cứu ở Hà Lan tháng 2-2008 cung cấp một bài học quý báu về khả năng lây lan của virus H1N1. Bốn bệnh nhân trong một bệnh viện ở Hà Lan mắc bệnh khi phơi nhiễm H1N1 và phân tích di truyền cho thấy các virus y chang nhau, đây là bằng chứng thuyết phục nhất cho thấy virus H1N1 có thể lây từ người sang người.

Số liệu ở Mỹ thu thập ngày 22-4-2009 cho thấy chủng virus H1N1 lần này rất khác so với chủng thấy ở heo và đó là một báo động. Điều thứ hai đáng chú ý nữa là cả hai trường hợp bị nhiễm H1N1 cách nhau cả trăm cây số. Cả hai trường hợp đề cập trong phần đầu bài viết đều không tiếp xúc với heo. Thêm vào đó, các thành viên trong gia đình của hai bệnh nhân từng có những triệu chứng trước khi bệnh xảy ra. Những thông tin này cho thấy H1N1 có thể lan truyền từ người sang người một cách “hữu hiệu”.

Nói tóm lại, trong ba điều kiện cho một đại dịch, virus H1N1 đã hội đủ cả ba. Do đó, các chuyên gia hàng đầu về bệnh truyền nhiễm nhấn mạnh đây là một vấn đề toàn cầu với tầm quan trọng lớn hơn nhiều so với dịch cúm do H5N1 gây ra trong thời gian gần đây.

Ngừa bệnh hơn chữa bệnh

Tuy khả năng về một cơn đại dịch có thể xảy ra nhưng trong thực tế không ai tiên đoán chính xác được tương lai. Có thể nghĩ đến ba tình huống trong tương lai: một là H1N1 sẽ đột biến để có khả năng lan truyền từ người sang người qua hòa nhập với các virus khác trong con người; hai là qua đường truyền nhiễm (khi con người bị bệnh truyền nhiễm, virus H1N1 có thể đột biến để thích nghi với cơ thể con người) và ba là H1N1 có thể trở nên trung hòa với cơ thể con người. Trong ba tình huống, virus H1N1 đều có thể trở nên một tác nhân gây bệnh nguy hiểm. Đứng trên quan điểm y tế công cộng, phòng bệnh vẫn hơn chữa bệnh.

Bản chất của cúm gia cầm là truyền nhiễm. Do đó, văcxin là biện pháp hàng đầu và hữu hiệu nhất ở mức độ cộng đồng. Trong quá khứ, chính vì thiếu văcxin nên con số tử vong vì các nạn dịch lên đến hàng triệu. Chúng ta không để một tình trạng như thế xảy ra trong tương lai.

Phóng to Các nhân viên y tế Hong Kong kiểm tra thân nhiệt trực tiếp một du khách đến từ Trung Quốc đại lục sau khi ông này không qua được kiểm tra trên máy quét ở sân bay quốc tế Hong Kong ngày 27-4 - Ảnh: Reuters Thế giới tăng cường cảnh giác cúm heo Ngày 27-4, chính quyền Philippines khuyến cáo người dân không ôm và hôn nhau nơi công cộng. Nhà chức trách cũng cho biết sẽ giám sát chặt tất cả các ga đến ở những sân bay quốc tế. Các nước Trung Đông tuyên bố sẽ kiểm tra kỹ hành khách đến từ Mỹ hoặc Mexico có bất cứ dấu hiệu nhiễm bệnh nào. Nga đã ra lệnh hạn chế nhập khẩu thịt từ Mexico, nhiều bang của Mỹ và vùng Caribê. Các đội y tế dự phòng cũng đã có mặt ở các sân bay quốc tế để giám sát những hành khách có dấu hiệu bị cúm từ Mexico, Mỹ và Canada. Các nước châu Âu như Đức, Hi Lạp, Tây Ban Nha, Pháp, Áo, Czech, Ý, Đan Mạch và Anh đều tuyên bố sẽ giám sát kỹ các sân bay và “tiến hành các biện pháp cách ly nếu cần thiết”. Vùng Trung Mỹ, nơi gần Mexico nhất, tất cả các nước đều kiểm soát ngặt nghèo đối với các sân bay và đường biên giới trên bộ. Ở châu Mỹ, Mỹ và Nicaragua đã ban bố tình trạng khẩn cấp về y tế.