Sông ngòi và quản lý lũ lụt: Chảy đi sông ơi

Sông ngòi có vai trò sống còn đối với hệ sinh thái và đời sống con người, nhưng khi biến đổi khí hậu thúc đẩy thời tiết cực đoan, chúng cũng trở nên nguy hiểm hơn bao giờ hết - đặc biệt trong các trận lũ.

Khi nghĩ về quản lý lũ lụt, suy nghĩ thông thường là dựng bờ kè cao hơn, gia cố đê điều vững chắc hơn và lập rào chắn bê tông. "Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu giải pháp tốt nhất - cho cả con người và thiên nhiên - lại không phải là giam hãm các dòng sông, mà là cấp cho chúng nhiều không gian hơn?" - hai tác giả từ Đại học Canterbury (Úc) đặt vấn đề trong bài viết trên The Conversation.

Đừng để dòng sông bất động

Phó giáo sư Jonathan Tonkin và nghiên cứu sinh tiến sĩ Christina McCabe là đồng tác giả một nghiên cứu mới, nêu bật tác động lan tỏa về sinh thái của việc trả lại không gian tự nhiên cho các hệ thống sông ở các vùng đồng bằng ngập lụt. 

Công trình công bố trên tạp chí Nature Water hồi tháng 3-2025, cho thấy việc trao thêm không gian cho các dòng sông phát triển tự nhiên, tự do trôi chảy sẽ mang lại nhiều lợi ích đáng kể cho con người, từ khả năng chống chịu lũ lụt đến cung cấp nguồn nước ngọt,

Theo Tonkin, cách làm phổ biến hiện tại - nắn dòng, thu hẹp lòng sông và giam chúng trong các tuyến đê bao - không phải là lời giải đúng đắn cho việc phòng chống lũ thông qua quản lý sông ngòi. Trên thực tế, những biện pháp này thường làm trầm trọng thêm các điểm yếu dài hạn và chuyển rủi ro sang nơi khác, chẳng hạn như vùng hạ lưu, khi nước bị dồn chảy qua những lòng kênh hẹp với tốc độ lớn hơn. 

"Chúng ta sẽ tiếp tục xây những tuyến đê cao hơn để bảo vệ các thị trấn và thành phố, hay bắt đầu trả lại cho sông không gian mà chúng cần để tự do di chuyển trên cảnh quan?" - Tonkin đặt vấn đề.

Theo nhóm nghiên cứu, lũ lụt được dự báo sẽ ngày càng gia tăng trong tương lai do tác động của biến đổi khí hậu. Và sự tàn phá của các trận lũ lớn sẽ càng bị khuếch đại bởi việc con người "giam hãm" sông ngòi. 

Tonkin nhấn mạnh việc cho sông thêm không gian di chuyển đang được xem là một lựa chọn thay thế cho xu hướng củng cố hạ tầng chống lũ hiện có. Cách tiếp cận mới này có thể mang lại lợi ích kép cho cả con người và đa dạng sinh học: vừa giúp làm chậm dòng chảy lũ, vừa tăng các khu vực làm tổ cho những loài chim quý hiếm.

Lấy ví dụ từ New Zealand. Tonkin cho biết chính quyền đang tiến hành mua lại đất dọc theo các bờ sông Hutt để mở rộng không gian cho dòng chảy tự nhiên. Khu vực Canterbury (bang New South Wales, Úc) là nơi có số lượng lớn các con sông với nhiều nhánh bện nhau chằng chịt, và cơ quan môi trường địa phương đang xem xét trao thêm không gian cho dòng sông này phát triển.

Các phương thức quản lý lũ truyền thống từ trước đến nay đặt ưu tiên cho hạ tầng và an toàn con người hơn là cho các hệ sinh thái sông. McCabe - tác giả chính của nghiên cứu - cho rằng cần phải xét tới cả lợi ích sinh thái của những con sông "sống" - được phép chảy tự do và không bị giam hãm. 

"Các nhà hoạch định chính sách có thể áp dụng các giải pháp vừa tăng cường đa dạng sinh học, vừa cải thiện chất lượng nước và giúp nâng cao khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu" - McCabe nói.

Đây không phải lời kêu gọi hy sinh an toàn con người để bảo tồn thiên nhiên, mà là thúc đẩy sự thay đổi mô hình tư duy. Theo Tonkin, việc bảo vệ hệ sinh thái sông chính là cách bảo vệ con người lâu dài. 

"Đã đến lúc chúng ta cần đón nhận một mô hình mới trong quản lý sông, không xem sông như mối đe dọa cần kiểm soát, mà là nguồn sống cần được bảo vệ và phục hồi" - ông nói.

Nhường chỗ cho sông

Trong bài viết cho trang báo chí môi trường Dialogue Earth tháng 10-2020, Sayanangshu Modak, nghiên cứu viên thuộc Observer Research Foundation (Ấn Độ), cho rằng "dành chỗ cho sông" là giải pháp tốt để giảm rủi ro lũ lụt ở Nam và Đông Nam Á.

Theo tác giả, các con đê vẫn tiếp tục mọc lên vì được xem là "hàng rào an toàn" cho các làng mạc và đồng ruộng. Thực tế không phải thế. Modak nêu ví dụ: ai cũng đinh ninh Govindpur, một ngôi làng ở bang Bihar, miền đông Ấn Độ, đã được "bảo vệ" khỏi lũ nhờ một con đê bao, nhưng khi nước lũ từ sông Kosi dâng lên cuồn cuộn, cả ngôi làng nhanh chóng bị dòng nước nuốt chửng.

Các vùng đất ngập nước vốn trở thành điểm nóng cho các hoạt động của con người vì những lợi thế kinh tế mà chúng mang lại: mặt đất bằng phẳng, lớp đất màu mỡ, nguồn nước ngọt dồi dào và đường thủy thuận tiện. Nhưng khi con người can thiệp quá sâu, mật độ dân cư cao cùng các lợi ích kinh tế lớn khiến người ta ưu tiên bảo vệ chính các công trình đã xây, chứ không còn bảo vệ vùng đất ngập lũ nữa.

Kết quả là mức độ dễ tổn thương trước thiên tai tăng lên gấp bội. Nhiều thành phố ven sông đang thể hiện rõ đặc điểm này của quá trình đô thị hóa: phát triển bất chấp quy luật tự nhiên, để rồi chính những "tấm khiên" chống lũ lại biến thành nguyên nhân khiến thiệt hại thêm trầm trọng.

Mọi tính toán để xây đập kiểm soát lũ đều dựa trên các xu hướng dài hạn trong quá khứ. Vấn đề tai hại là, chính những xu hướng đó thay đổi cực kỳ nhanh dưới tác động của biến đổi khí hậu.

Vì thế "việc dành cho các con sông đủ không gian để chứa những đợt lũ bất ngờ, đồng thời duy trì các chức năng tự nhiên và cung cấp các dịch vụ hệ sinh thái khác nhau trở nên quan trọng hơn bao giờ hết" - Modak viết.

Cần nhìn nhận rằng vùng trũng ngập nước là một phần không thể tách rời của không gian sông. "Và một con sông còn nguyên vùng trũng của nó không chỉ là một con sông ở trạng thái cân bằng, mà còn là một con sông khỏe mạnh". 

Điều này đặc biệt quan trọng với các con sông nhiệt đới ở Nam và Đông Nam Á, nơi vùng trũng ven sông chính là những vùng đất ngập nước nuôi dưỡng một hệ sinh thái phong phú và đa dạng, thích nghi với chu kỳ dòng chảy theo mùa do gió mùa chi phối. Sự gắn kết ấy có ảnh hưởng sâu rộng đến quần thể cá và toàn bộ các loài sinh vật khác trong và quanh sông.

Tác giả lưu ý vài điểm quan trọng. Thứ nhất, cố gắng kiểm soát các dòng nước dâng cao do mưa lớn và thất thường gây ra là vô ích. Thứ hai, mức độ phơi nhiễm trước thiên tai của Nam Á gia tăng gấp bội vì cảnh quan sông ngòi bị thay đổi trầm trọng. 

Cùng lúc đó, các biện pháp "kiểm soát lũ" được triển khai nhằm phục vụ lợi ích ngắn hạn lại vô tình làm tổn hại năng suất lâu dài của các hệ sinh thái ven sông - vốn phụ thuộc vào chức năng địa mạo tự nhiên của những dòng chảy lớn. Tất cả đều chỉ về một hướng: con người phải điều chỉnh lợi ích của mình trong giới hạn mà tự nhiên đặt ra.

Cơ quan Quản lý thảm họa quốc gia Ấn Độ (NDMA) đã nêu rõ điều này trong hướng dẫn về quy hoạch vùng trũng lũ với đề xuất "nhường chỗ cho sông": quy định việc sử dụng đất trong vùng trũng hai bên bờ dựa trên dữ liệu về tần suất ngập lụt, xác định rõ những hoạt động nào được phép diễn ra trong từng khu vực.

Dù các quy định như vậy có ý nghĩa sống còn trong việc giảm rủi ro cho các hoạt động kinh tế dễ bị tác động bởi lũ, song trên thực tế, chính sách quy hoạch vùng trũng lũ vẫn chưa được thực hiện nghiêm túc ở Ấn Độ, và các hướng dẫn của NDMA hiện chỉ mang tính khuyến nghị.

Khái niệm "room for the river" - dành không gian cho sông - ngày càng được quan tâm trên toàn cầu, khởi nguồn từ chính người Hà Lan, những người từng nổi tiếng với hệ thống công trình thủy lợi phức tạp để ngăn nước biển tràn vào đất liền. 

Giờ đây, xu hướng toàn cầu ở nhiều vùng châu thổ như Rhine-Meuse-Scheldt (Hà Lan), Châu Giang (Trung Quốc), Mekong (Việt Nam), Zambezi-Limpopo (Mozambique) hay Mississippi (Mỹ) là chuyển từ các biện pháp "cứng" như đê bao và đập thủy điện sang các giải pháp "mềm", chẳng hạn như để vùng trũng được tự nhiên vận hành.

Modak nhấn mạnh: "Những biện pháp tưởng chừng mềm này vẫn có thể kết hợp với các công trình kiên cố khi thật sự cần thiết, nhưng chúng hướng đến sự cân bằng với tự nhiên thay vì đối đầu với nó. Trái lại, nếu chỉ phụ thuộc vào các giải pháp công trình, xã hội sẽ bị "khóa chặt" trong một vòng luẩn quẩn của công nghệ - nơi mà mỗi biện pháp chống nước lại đòi hỏi thêm đầu tư để duy trì, tạo nên gánh nặng ngày càng lớn".

Một tương lai có khả năng chống chịu với lũ chỉ có thể đạt được khi con người để cho sông có đủ không gian để thực hiện các quá trình sinh thái tự nhiên của nó, đồng thời đảm bảo rằng mọi hoạt động trong vùng trũng đều mang tính thích ứng với lũ. Để làm được điều đó, cần có ý chí mạnh mẽ và tinh thần hợp tác giữa các quốc gia cùng chia sẻ lưu vực.

Bản đồ sông hoàn chỉnh nhất

Giữa tháng 5-2025, các nhà khoa học Đại học Oxford cho biết đã tạo ra bản đồ hoàn chỉnh nhất từ trước tới nay về các con sông trên thế giới, "đánh dấu một bước tiến lớn trong dự báo lũ lụt, quy hoạch rủi ro khí hậu và quản lý tài nguyên nước trong bối cảnh Trái đất đang ấm lên".

Theo nghiên cứu, công bố trên tạp chí Water Resources Research, các bản đồ sông hiện có, vốn được dùng cho quản lý tài nguyên nước và dự báo lũ, đã lỗi thời và quá đơn giản khi giả định rằng dòng sông chỉ chảy theo hướng duy nhất và không bao giờ tách nhánh. 

Sự đơn giản hóa này rất nguy hiểm: các hệ thống sông phân nhánh này đặc biệt quan trọng vì chúng thường nằm ở các khu vực đông dân cư, dễ bị ngập lụt và giữ vai trò thiết yếu trong việc hiểu cách nước di chuyển trên bề mặt Trái đất.

Để khắc phục hạn chế đó, nhóm nghiên cứu đã phát triển mạng lưới sông toàn cầu mới mang tên Global River Topology (GRIT), mô tả cả những dòng sông phân nhánh và các kênh lớn, phản ánh đầy đủ hơn tính phức tạp thực tế của hệ thống sông ngòi.

"Chúng ta cần một bản đồ toàn cầu phản ánh đúng cách các con sông thật sự vận hành. Không thể chỉ giả định rằng sông luôn chảy thẳng xuống dốc, nhất là khi chúng ta đang cố dự báo lũ, nghiên cứu hệ sinh thái hoặc lên kế hoạch ứng phó với tác động khí hậu. Bản đồ này thể hiện sông ngòi thế giới trong toàn bộ sự phức tạp của chúng" - tiến sĩ Michel Wortmann, thành viên nhóm phát triển, cho biết.

GRIT được xây dựng bằng cách kết hợp ảnh vệ tinh độ phân giải cao của các con sông với dữ liệu địa hình tiên tiến của bề mặt Trái đất. Hệ thống này không chỉ thể hiện dòng chảy chính của các con sông, mà còn cung cấp thông tin chi tiết về hướng chảy, độ rộng và các điểm phân nhánh. 

Mạng lưới sông GRIT có tổng chiều dài 19,6 triệu km và bao gồm 67.000 điểm phân nhánh, vì thế có thể nâng cao chất lượng đáng kể khi được ứng dụng trong thủy văn, sinh thái học, địa mạo và quản lý lũ lụt.

"Để chủ động ứng phó với lũ, các nhà khoa học và chính phủ cần hiểu rõ dòng nước sẽ đi đâu và lan tỏa thế nào trên quy mô lớn. Hệ thống GRIT mang lại cái nhìn toàn diện hơn nhiều về chuyển động của nước, giúp cải thiện các mô hình dự báo lũ, quản lý tài nguyên nước và lập kế hoạch phòng chống thiên tai" - Đại học Oxford tuyên bố.

Tuy GRIT đã là một bước tiến vượt bậc, nhóm nghiên cứu nhấn mạnh rằng đây mới chỉ là khởi đầu. 

"GRIT được thiết kế để liên tục phát triển. Vì hệ thống này hoạt động hoàn toàn tự động, khác với các mạng lưới toàn cầu trước đây, chúng tôi có thể liên tục cập nhật hình ảnh vệ tinh và dữ liệu địa hình mới nhất để theo dõi những thay đổi trong hệ thống sông ngòi và cảnh quan" - Louise Slater, giáo sư khí hậu thủy văn tại khoa địa lý và môi trường (Đại học Oxford), cho biết.