Đọc và hiểu thông tin y tế

Ở VN, tuy chưa có những nghiên cứu tương tự, nhưng qua theo dõi những tin tức liên quan đến SARS và H5N1 trong vài năm qua trên các tờ báo và đài truyền hình có website, tôi ghi nhận hơn 5.000 bản tin tức, trong khi đó hai bệnh này gây tử vong chưa đầy 50 người. 

Ở nước ta, mỗi năm có hàng vạn người chết vì các bệnh hô hấp, bệnh nhiễm và hút thuốc lá, nhưng số lượng bản tin liên quan đến các bệnh này rất khiêm tốn (không đầy 500). 

Thông tin về nước tương chứa 3-MCPD từng làm người tiêu dùng hoang mang. Ảnh: N.C.T.

Một xu hướng đáng chú ý khác là giới truyền thông thường cung cấp những thông tin không đầy đủ và không đặt vào bối cảnh để người nhận thông tin có thể so sánh. 

Chẳng hạn như trong một bài báo gần đây trên một tạp chí của Bộ Y tế, một tác giả cho biết mỗi năm có 500.000 phụ nữ trên thế giới mắc bệnh ung thư cổ tử cung (nhưng người viết không cung cấp nguồn thông tin). 

Hay như một tổ chức ung thư ở Mỹ tuyên bố mỗi năm có 27.000 đàn ông Mỹ chết vì bệnh ung thư tiền liệt tuyến.

Cả hai thông tin này sử dụng một thủ thuật quen thuộc: đó là dùng những con số lớn để thu hút sự chú ý của công chúng. 

Nhưng cả hai cách đưa tin không cho chúng ta biết nguy cơ hay xác suất tử vong trong một khoảng thời gian, không cho chúng ta biết nguy cơ bệnh so với các nguy cơ khác trong cuộc sống hằng ngày. Trong bài này, tôi đề nghị 10 tiêu chí để đánh giá tính tin cậy của một bản tin y tế.

1. Mắc bệnh và nguy cơ mắc bệnh

Không phải ai hút thuốc lá cũng đều mắc bệnh ung thư phổi. Không phải ai không hút thuốc lá đều không mắc bệnh ung thư phổi. Thực tế là trong những người hút thuốc lá thì nguy cơ mắc bệnh ung thư phổi cao hơn những người không hút thuốc lá. 

Nói cách khác, nguy cơ (risk) mắc bệnh là xác suất mắc bệnh trong một thời gian nhất định. Nguy cơ mắc bệnh thường áp dụng cho một quần thể chứ không cho một cá nhân. Đối với một cá nhân, hoặc là có bệnh hoặc không có bệnh.

2. Nguyên nhân và hệ quả?

Khi đọc một bản tin y tế về một yếu tố nguy cơ, nguyên nhân và bệnh tật, câu hỏi đầu tiên mà người đọc cần phải đặt ra là: đó có phải là một mối liên hệ nhân quả hay chỉ đơn thuần là một mối tương quan thống kê.

Một mối tương quan thống kê không hẳn là một mối liên hệ sinh học, và chỉ là một điều kiện cần nhưng chưa đủ để phát biểu về nguyên nhân và hệ quả. 

Chẳng hạn như mối tương quan giữa kích thích tố nữ (estrogen) và xu hướng ngoại tình không có nghĩa là người có nhiều estrogen là nguyên nhân của ngoại tình!

Nếu thịt chó là nguyên nhân bệnh tả thì phải hội đủ năm điều kiện sau đây:

• sinh học - mối liên hệ giữa thịt chó và bệnh tả có cơ sở sinh học (như đột biến gen, biến thể DNA, vi khuẩn...);

• thời gian - việc ăn thịt chó phải xảy ra trước khi mắc bệnh tả;

• liên hệ theo tính liều lượng - nguy cơ mắc bệnh tả ở những người ăn thịt chó phải cao hơn nguy cơ ở những người không ăn thịt chó, và phải chứng minh người ăn càng nhiều thịt chó có nguy cơ mắc bệnh càng cao, ăn ít có nguy cơ mắc bệnh càng thấp;

• nhất quán - mối liên hệ đó phải được chứng minh trong nhiều quần thể và nhiều nghiên cứu độc lập, chứ không phải chỉ một quần thể hay một nghiên cứu;

• can thiệp - nếu ngưng ăn thịt chó sẽ giảm nguy cơ hay không mắc bệnh tả.

3. Nghiên cứu đã được lặp lại lần nào chưa?

Dấu ấn của khoa học (và cũng là điểm để phân biệt giữa khoa học và ngụy khoa học) là kết quả mang tính tái xác nhận. 

Nói cách khác, chỉ khi nào kết quả của một nghiên cứu ban đầu được lặp lại ở nhiều nghiên cứu khác trên những quần thể độc lập thì mới được xem là đáng tin cậy.

Trong quá trình cập nhật hóa kiến thức, chúng ta thấy những kết quả nghiên cứu trái ngược nhau. Có một số nghiên cứu cho thấy cà phê hôm nay có lợi cho sức khỏe, nhưng hôm sau lại có kết quả nghiên cứu cho thấy ngược lại! 

Những kết quả nghiên cứu như thế phải đặt trong bối cảnh tiến hóa của khoa học trong một mô thức, chứ không thể xem là một kết luận sau cùng hay một sự thật khoa học vĩnh viễn.

4. Khoa học thường mong manh và bất định

Nghiên cứu khoa học thường bắt đầu với một giả thuyết, và sau khi thu thập dữ liệu thì kết quả có thể nhất quán hay không nhất quán với giả thuyết đó. 

Nhưng dữ liệu thường được thu thập từ một nhóm đối tượng trong một quần thể. Nhóm đối tượng đó có thể không đại diện cho quần thể và do đó kết quả rút ra từ dữ liệu cũng có thể sai, dù giả thuyết đúng. 

Nhưng cũng có trường hợp dữ liệu được thu thập theo đúng phương pháp, nhưng giả thuyết lại sai. Nhìn khoa học dưới góc độ (đơn giản) như thế, chúng ta thấy các kết quả nghiên cứu khoa học rất mong manh và nhiều bất định.

5. Liều lượng bao nhiêu?

Bất cứ hóa chất nào, dù từ thiên nhiên hay do chế tạo bằng quy trình công nghệ, đều có khả năng gây tác hại nếu sử dụng ở liều lượng cao. 

Nhưng chính các hóa chất này cũng có thể là những liệu pháp trị liệu có hiệu quả nếu được sử dụng đúng liều lượng. Thật vậy, sự khác biệt giữa một hóa chất độc hại và một liệu pháp trị liệu chính là liều lượng (sự thật này còn được gọi là nghịch lý độc tố).

Không phải hóa chất nào cũng hấp thu 100% vào cơ thể, và ngay cả khi hấp thu chỉ một hàm lượng rất thấp có thể gây tổn hại sinh học, và ngay cả khi gây tổn hại chưa chắc sẽ gây bệnh.

6. Có liên can gì đến tôi không?

Nhiều nghiên cứu về ảnh hưởng của hóa chất đến sức khỏe thường được tiến hành trên chuột. Đây là những nghiên cứu mang tính sơ khởi để thử nghiệm một giả thiết khoa học. 

Bởi vì chỉ là nghiên cứu sơ khởi và không tiến hành trên con người nên các nghiên cứu loại này có giá trị khoa học thấp nhất.

Chẳng hạn như câu chuyện về nước tương và ung thư dấy lên vào tháng 4 và 5-2007, các nhà nghiên cứu cho chuột uống nước tương chứa 3-MCPD (tương đương với việc cho con người uống 1 lít mỗi ngày trong suốt 50 năm) và họ phát hiện tỉ lệ mắc bệnh ung thư trong nhóm chuột ăn nhiều chất 3-MCPD cao hơn nhóm chuột không ăn chất 3-MCPD chỉ 40%, và ngay cả con số này cũng còn nhiều bất định vì số lượng chuột sử dụng cho thí nghiệm chỉ trên dưới 10 con.

Nhưng chuột không phải là con người, và nghiên cứu trên chuột không thể khái quát hóa cho con người. Ngoài ra, nghiên cứu ở người Âu Mỹ chưa hẳn áp dụng cho người châu Á, do khác biệt về lối sống và di truyền. 

Do đó, một câu hỏi quan trọng khác mà người đọc bản tin y tế cần phải hỏi là: kết quả nghiên cứu đó hay thông tin đó có áp dụng vào trường hợp cá nhân của người đọc hay không. Ngay cả áp dụng cho cá nhân thì vẫn còn nhiều yếu tố khác khó có thể nói về mối phơi nhiễm của cá nhân và nguy cơ mắc bệnh.

7. Nguy cơ tuyệt đối hay tương đối?

Mối liên hệ giữa một yếu tố nguy cơ và bệnh tật thường được diễn tả bằng con số phần trăm và rất dễ gây hiểu lầm. Người đọc phải xem xét đến nguy cơ tuyệt đối để có một bức tranh toàn diện hơn.

Chẳng hạn như trước đây báo chí phương Tây đưa một tin “giật gân” rằng phụ nữ Âu Mỹ ăn bưởi có nguy cơ mắc bệnh ung thư vú tăng 30%. 

Con số 30% làm nhiều người hoang mang. Nhưng trong thực tế nghiên cứu này theo dõi 46.080 phụ nữ suốt chín năm trời và họ phát hiện trong nhóm ăn bưởi có 3,8% người mắc bệnh ung thư vú, trong nhóm không ăn bưởi tỉ lệ mắc bệnh ung thư vú là 3,4%. 

Như vậy, nhóm ăn bưởi có tỉ lệ ung thư vú cao hơn nhóm không ăn bưởi là 0,4%. Trong y học, một khác biệt chỉ có 0,4% không thể xem là có ý nghĩa lâm sàng và cũng chẳng đáng quan tâm.

8. Giai thoại không phải là bằng chứng

Y học thế kỷ 20 và 21 là y học dựa vào bằng chứng. Bằng chứng thường được thu thập từ các nghiên cứu khoa học. 

Nghiên cứu khoa học thường được tiến hành theo nhiều mô hình và mỗi mô hình có một giá trị khoa học khác nhau (tính từ cao nhất đến thấp nhất): phân tích tổng hợp, nghiên cứu lâm sàng đối chứng ngẫu nhiên, nghiên cứu theo dõi bệnh nhân theo thời gian, nghiên cứu tiêu biểu một thời điểm hay nghiên cứu cắt ngang, nghiên cứu bệnh chứng và nghiên cứu cơ bản.

Những quan sát cá nhân, những kinh nghiệm lâm sàng, những ý kiến của các chuyên gia như giáo sư hay tiến sĩ (có khi còn có tên là chuyện vặt hay giai thoại) có giá trị khoa học thấp nhất.

9. Quy ước Ingelfinger

Năm 1969, giáo sư Franz J. Ingelfinger được bổ nhiệm làm tổng biên tập tập san New England Journal of Medicine (NEJM), một tập san có lịch sử trên 100 năm và đến nay vẫn là tập san số 1 trong ngành y. 

Khi mới nhậm chức, ông phát hiện một số công trình nghiên cứu khoa học đang được xem xét cho in hay sắp in trên tập san NEJM đã được hệ thống truyền thông đại chúng công bố trước! Quy ước này được biết đến là Quy ước Ingelfinger.

Sau khi một công trình nghiên cứu được hoàn tất, nhà nghiên cứu thường trình bày kết quả trong một (hay vài) hội nghị chuyên ngành cấp quốc tế hay quốc gia dưới hình thức một bài báo ngắn. 

Mục đích chính của việc trình bày kết quả trong hội nghị là xin ý kiến phản biện của các đồng nghiệp. Sau khi đã có những ý kiến phản biện, nhà khoa học soạn một báo cáo đầy đủ hơn và đệ trình một tập san chuyên ngành để được bình duyệt (hay phản biện) nghiêm chỉnh hơn. 

Qua bình duyệt, bài báo có thể được chấp nhận hay từ chối cho công bố.

Theo Quy ước Ingelfinger, chỉ khi nào bài báo được công bố trên một website hay báo giấy của tập san thì nhà nghiên cứu mới có quyền được tiếp xúc với giới truyền thông đại chúng để nói về thành quả nghiên cứu của mình. 

Trong thời gian bài báo còn được bình duyệt hay ngay cả sau khi đã được chấp nhận cho công bố nhưng chưa đưa lên website, nhà nghiên cứu vẫn không có quyền tiếp xúc với truyền thông.

Nhiều thông tin y tế trên hệ thống truyền thông thường nói đến những “phát hiện” chưa được công bố hay chỉ được công bố trong hội nghị khoa học. Tất cả những phát hiện, khám phá của khoa học loại này không được xem có giá trị cao và không cần chú ý đến.

Có khi thông tin y học trên báo đại chúng chưa bao giờ được công bố trên tập san khoa học! 

Chẳng hạn như tháng 4-2008, phát biểu qua một hãng thông tấn ngoại quốc, một quan chức của Tổ chức Y tế thế giới cho tuyên bố rằng ăn thịt chó hay các thức ăn khác ở hàng quán có bán thịt chó tăng nguy cơ mắc bệnh tiêu chảy cấp tính trầm trọng do nhiễm vi khuẩn tả gấp 20 lần. 

Nhưng khi chúng tôi hỏi nguồn thông tin mới biết kết quả này chưa bao giờ được công bố trên một tập san khoa học nào, và đó là sự vi phạm Quy ước Ingelfinger.

10. Nguồn gốc thông tin

Phần lớn công trình nghiên cứu có chất lượng cao đều xuất phát từ những trung tâm nghiên cứu có tên tuổi và uy tín. Chẳng hạn như một nghiên cứu từ một trường đại học thường khách quan hơn các công trình nghiên cứu do các nhóm lợi ích (interest groups, như các công ty thương mại) thực hiện.

Thông tin về y tế và môi sinh đã trở thành những món ăn tinh thần hằng ngày cho công chúng. 

Hầu như mọi ngày trên các phương tiện truyền thông, từ báo chí, radio đến đài truyền hình và Internet đều có những bản tin liên quan đến ảnh hưởng của các yếu tố môi trường, thực phẩm và hóa chất đến bệnh tật. Những thông tin như thế gieo vào công chúng mối sợ hãi và cảm xúc mạnh mẽ.

Và cứ mỗi bản tin, người ta tìm thêm thông tin và cố vấn của giới chuyên môn với những câu hỏi rất đơn giản. Ăn thịt chó có an toàn không? Ăn thịt heo có làm tăng lượng cholesterol trong cơ thể không? 

Ăn nước tương có gây ung thư? Trong khi công chúng đòi hỏi câu trả lời đơn giản (có hay không có), nhưng khoa học thì không thể nào cho ra một câu trả lời đơn giản như thế.