Dư âm dai dẳng của bão lũ

Khi có bão lũ, các cơ quan hữu trách có thể hỗ trợ khẩn cấp, giúp người dân trong ngắn hạn, nhưng mục tiêu quan trọng hơn là xây dựng các chương trình chăm sóc sức khỏe kéo dài nhiều năm sau khi thảm họa đã qua.

Hậu quả suốt đời

Năm 2012, khi đang là bác sĩ nội trú tại bệnh viện Bellevue (New York), Arnab Ghosh trực tiếp chứng kiến bão Sandy đổ bộ. Bệnh viện ngập nặng, ông cùng đồng nghiệp phải sơ tán bệnh nhân bằng cách cõng, dìu họ lên xuống các bậc thang trong bóng tối.

Bão Sandy quét qua vùng Caribê và khu vực duyên hải Trung - Đại Tây Dương của Mỹ vào tuần cuối cùng của tháng 10-2012, gây thiệt hại gần 70 tỉ USD (tương đương 96 tỉ USD năm 2024) và cướp đi sinh mạng của 254 người. 

Với riêng bác sĩ Ghosh, sau những gì chứng kiến ở bệnh viện Bellevue, ông nhận ra một thực tế đáng lo hơn: thảm họa không chỉ dừng lại ở thời điểm gió dừng gào thét, nước bắt đầu rút.

Ghosh có khoảng 150 bệnh nhân trước bão, nhưng sau đó phần lớn biến mất, có lẽ đã rời khỏi thành phố. "Những người ở lại thì bệnh tình nặng hơn hẳn" - ông kể với NPR tháng 8-2025. Chứng tiểu đường của họ xấu đi, thận yếu thêm, tim mạch nhiều vấn đề hơn. 

Các ca bệnh đang điều trị trở nên trầm trọng vì mất nhịp chăm sóc định kỳ và cuộc sống bị đảo lộn sau thảm họa. "Âm hưởng của những thảm họa này sẽ còn vang dội qua thời gian" - ông nói.

Ghosh được NPR phỏng vấn sau khi cùng cộng sự công bố nghiên cứu liên quan các dư chấn dai dẳng lên sức khỏe của bão Sandy trên tạp chí Frontiers of Public Health. 

Qua phân tích dữ liệu bệnh nhân Medicare tại khu vực chịu ảnh hưởng của bão, nghiên cứu cho thấy trong vòng 5 năm sau bão, những người sống trong vùng ngập lụt có nguy cơ tử vong sớm cao hơn khoảng 9% so với bệnh nhân ở xa vùng ngập.

Theo Naresh Kumar, chuyên gia sức khỏe môi trường từ Đại học Miami, "không có căn bệnh nào trên thế giới là không bị tác động bởi bão". 

Lấy ví dụ: các vấn đề hô hấp như hen suyễn. Nếu nhà cửa bị ngập mà không được xử lý kịp thời, nấm mốc sẽ phát triển. "Cơ thể bạn sẽ bị mẫn cảm, và thế là bạn phải sống chung với hậu quả suốt đời" - Kumar, người nghiên cứu hậu quả y tế sau các thảm họa như bão Maria hay Irma, nói với NPR. 

Nấm mốc có thể khiến người ta phát bệnh hen suyễn nhiều tuần hay nhiều tháng sau bão, dù bệnh nhân khó nhận ra mối liên hệ trực tiếp với cơn bão.

Sue Anne Bell, nhà khoa học tại Đại học Michigan, từng trực tiếp tham gia chăm sóc y tế khẩn cấp sau bão và cháy rừng, cho rằng hệ thống y tế hiện nay dù phản ứng ngay lập tức khi có bão lũ, nhưng chủ yếu vẫn là thụ động và tạm thời. 

"Chúng ta dựng bệnh viện dã chiến, cấp cứu khẩn, rồi rút đi, để cộng đồng tự hồi phục theo thời gian. Điều này giống như dán một miếng băng cá nhân. Và băng cá nhân thì đâu có dính mãi" - Bell nói.

Dư âm kéo dài nhiều năm

Những tác động trực tiếp của bão lũ luôn tàn khốc và dễ thấy: đường sá ngập lụt, nhà cửa tan hoang, người dân phải rời bỏ chỗ ở, chịu nỗi đau mất người mất của. 

Tuy nhiên, theo các nghiên cứu mới, những tác động tức thời đó chỉ là khởi đầu của một chuỗi hệ quả kéo dài, ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe cộng đồng lẫn nền kinh tế.

Theo The Guardian, những lo ngại y tế tức thời sau thảm họa bao gồm: biến chứng do chấn thương, thiếu nước sạch và thực phẩm an toàn, cùng khó khăn trong tiếp cận thuốc men thiết yếu như insulin, oxy và điều trị chạy thận, nhất là khi mất điện diện rộng và đường sá bị phong tỏa, chưa kể nguy cơ lây lan bệnh truyền nhiễm.

Về lâu dài, theo một nghiên cứu công bố trên Nature tháng 10-2024, các khu vực chịu ảnh hưởng của bão sẽ phải đối mặt với việc giảm khả năng tiếp cận y tế và hệ lụy kéo dài của stress cùng sang chấn tâm lý. 

"Ảnh hưởng tới tỉ lệ tử vong do bão không chỉ gói gọn trong thời gian ngay sau thảm họa, mà thực tế kéo dài tới 15 năm" - Rachel Young, nhà kinh tế môi trường tại Đại học California, Berkeley, đồng tác giả nghiên cứu, cho biết.

Qua phân tích 500 cơn bão và áp thấp nhiệt đới tại Mỹ trong vòng 60 năm qua, các nhà nghiên cứu ước tính có từ 7.000 - 11.000 ca tử vong vượt mức sau những thảm họa như vậy - cao gấp khoảng 300 lần so với số liệu chính thức. 

Tác động này thậm chí còn lan sang cả trẻ sơ sinh ra đời sau thảm họa, cho thấy nhu cầu cấp thiết về hỗ trợ y tế trước và sau sinh.

Ngoài ra, việc tái thiết nhà cửa khiến nhiều gia đình phải rút cạn khoản tiết kiệm vốn đã ít ỏi, khiến họ khó chi trả y tế khi phát sinh bệnh tật nhiều năm sau. 

Chính quyền địa phương cũng thường kiệt quệ tài chính sau tái thiết, dẫn đến cắt giảm đầu tư cho y tế công và hạ tầng chăm sóc sức khỏe. Ô nhiễm môi trường sau bão càng làm trầm trọng thêm tác động lâu dài.

Young nhấn mạnh tất cả những người ứng cứu đã làm công việc phi thường. "Chúng ta không muốn những nỗ lực đó trở thành vô nghĩa, và càng không thể quên đi những cộng đồng này. Sẽ cần quá trình hàn gắn và phục hồi lâu dài - lâu hơn nhiều so với những gì người ta từng hình dung".

Ngoài ra, chính bản thân cú sốc khi sống sót qua thảm họa và hành trình tái thiết sau đó tạo ra áp lực tâm lý khổng lồ, dễ dẫn tới nhồi máu cơ tim và các vấn đề sức khỏe mạn tính khác.

Sang chấn tinh thần

Khi thiên tai đi qua, nhà cửa, ruộng vườn có thể gầy dựng lại, nhưng di chứng lâu dài nhất lại nằm ở sức khỏe tinh thần. Với nhiều người sống sót, những vết thương vô hình tiếp tục ám ảnh họ nhiều tháng sau.

Nghiên cứu cho thấy thiên tai có thể để lại di chứng tinh thần lâu dài cho người sống sót, từ đau buồn, lo âu, trầm cảm đến rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Nhưng vì những ảnh hưởng này không hiển hiện như một ngôi nhà đổ nát, các dấu hiệu thường dễ bị bỏ qua.

Lindsey Sullivan, từ sáng kiến STABLE Workplaces của tổ chức AppHealthCare (North Carolina, Mỹ), đã chứng kiến sang chấn biểu hiện theo những cách bất ngờ. "Tôi từng nghe có người giật mình chỉ vì tiếng vò chai nước nhựa. Âm thanh đó có thể gợi lại ký ức như tiếng cây gãy đổ" - cô kể với đài WCNC hôm 26-9.

Cuộc phỏng vấn diễn ra đúng một năm sau khi bão Helene, được xem là một trong những cơn bão chết chóc nhất trong thời hiện đại, quét qua một số khu vực thuộc Florida, Georgia, Bắc và Nam Carolina, và Tennessee cuối tháng 9-2024, làm hơn 250 người chết và gây thiệt hại ước tính 78,7 tỉ USD.

Trong những ngày đầu sau bão, nhóm STABLE Workplaces đã tìm hiểu "chu kỳ cảm xúc của thảm họa", một mô hình phân tích cho thấy cộng đồng thường trải qua những làn sóng cảm xúc nào sau khi hứng chịu biến cố nghiêm trọng. 

Bằng cách này, "chúng tôi biết cộng đồng sẽ cần gì, những làn sóng cảm xúc nào chúng tôi phải sẵn sàng đón nhận" - Sullivan nói. Cô hy vọng những người bị ảnh hưởng, sau một năm, đang thoát khỏi giai đoạn thấp nhất trong chu kỳ - tan nát cõi lòng - và bắt đầu dần trở lại con đường hồi phục.

Seth Sullivan, đồng sở hữu nhà hàng The Cardinal ở thị trấn Boone, thực sự thấy được các dấu hiệu sang chấn, dù nhỏ nhưng rõ rệt, ở các nhân viên và cả chính bản thân mình. "Mọi người dễ cáu gắt hơn, ai nấy trông mệt mỏi hơn khi làm việc. Những ngày gió mạnh, tôi bỗng trở nên nhạy cảm với tiếng gió theo cách mà trước đây chưa từng có" - Sullivan kể với WCNC.

Ông chỉ mong du khách tới vùng này nhớ rằng với nhiều người dân, quá trình chữa lành vẫn còn lâu mới kết thúc. 

"Mọi người nên có sự cảm thông khi giao tiếp hằng ngày. Bạn không thể biết được người đang phục vụ mình trong quán cà phê có phải vừa trải qua cảnh màn trời chiếu đất trong năm vừa rồi hay không" - Sullivan nói.