Mầm bệnh lẩn khuất trong dòng nước

Theo thông tin trên báo điện tử Chính Phủ tháng 10-2025, mùa mưa bão năm 2025 ghi nhận những con số bất thường cả về cường độ, tần suất và phạm vi ảnh hưởng, khi chỉ trong 9 tháng qua, có tới 6 cơn bão đã gây ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp đến nước ta, tạo thành chuỗi thiên tai dồn dập và hầu như không có khoảng nghỉ đủ dài để khắc phục hậu quả.

Trong đó, ngập lụt diện rộng xảy ra ở hầu khắp các khu vực, vùng miền, ngay cả các thành phố lớn và trở thành yếu tố gây nên một loạt vấn đề sức khỏe cộng đồng, đặc biệt liên quan đến nước sạch và vệ sinh môi trường.

Ô nhiễm nguồn nước và thiếu hụt nước sạch

Theo bài báo "Nguy cơ nhập viện liên quan đến lũ thông qua nghiên cứu đa quốc gia" công bố trên tạp chí Nature Water hồi tháng 4-2025, nhóm tác giả nhấn mạnh tiếp xúc với lũ lụt "có liên quan đến nguy cơ nhập viện gia tăng đối với mọi nguyên nhân", bao gồm bệnh tim mạch, bệnh hô hấp, bệnh truyền nhiễm, bệnh tiêu hóa, rối loạn tâm thần, tiểu đường, chấn thương, ung thư, rối loạn hệ thần kinh và bệnh thận.

Nghiên cứu dựa trên dữ liệu từ hơn 300 triệu lượt nhập viện tại 747 cộng đồng dễ bị lũ lụt trong giai đoạn 2000 - 2019, trong đó có Việt Nam. Kết quả cho thấy nguy cơ nhập viện là 1,26 đối với các bệnh truyền nhiễm; 1,3 đối với các bệnh tiêu hóa và tác động này có thể kéo dài đến 210 ngày sau khi xảy ra lũ.

Điều này cho thấy ảnh hưởng lâu dài của lũ lụt với sức khỏe cộng đồng, thông qua việc kéo dài thời gian sinh sống của mầm bệnh, tăng cơ hội sinh sản cho các vật chủ trung gian truyền bệnh và làm quá tải các cơ sở y tế.

Một nghiên cứu về sự bùng phát và lây truyền bệnh liên quan đến lũ lụt ở Đông Nam Á đăng trên trang Frontiers vào tháng 10-2025 đã xác nhận điều này khi kết luận: lũ lụt làm thay đổi quá trình truyền bệnh của tác nhân gây bệnh.

Sự kết hợp của nhiều yếu tố như lượng mưa lớn, thời gian mưa kéo dài, địa hình cao thấp (khu vực trũng, ven biển hoặc miền múi) và quá trình đô thị hóa nhanh chóng (dân cư đông đúc với hệ thống thoát nước và vệ sinh không đầy đủ) làm tăng nguy cơ lũ lụt, gây phá hủy các rào cản tự nhiên và cơ sở hạ tầng, tạo điều kiện cho các tác nhân gây bệnh, vật trung gian truyền bệnh và con người tiếp xúc gần. 

Lúc này, nước lũ đóng vai trò như "phương tiện vận chuyển" mầm bệnh đã có sẵn ở mức độ thấp trong môi trường, lây truyền sang các khu vực không bị ảnh hưởng hoặc xâm nhập vào hệ thống cung cấp nước.

Nguồn nước bị ô nhiễm và ứ đọng do cuốn theo rác thải, xác động vật bị phân hủy, cùng với nhiệt độ môi trường trong khoảng 25-35°C và độ ẩm cao, tạo điều kiện tối ưu cho vi khuẩn (E.coli), vi rút (viêm gan A, E), ký sinh trùng (giun, sán) sinh sôi và phát triển nhanh chóng. Mặt khác, các đặc tính lý hóa của nước lũ như giảm oxy hòa tan, tăng độ đục và độ pH trung tính, tạo điều kiện cho vi khuẩn đường ruột như vi khuẩn tả, lỵ, thương hàn sống sót.

Ngoài ra, lũ lụt, bão gió và sạt lở đất còn gây phá hủy hoặc hư hỏng hệ thống cung cấp nước sạch, gây thiếu nước sạch sinh hoạt trong và sau lũ, khiến người dân phải sử dụng các nguồn nước không đảm bảo như nước giếng, áo, hồ, nước mưa. 

Khi ngập lụt diện rộng còn dẫn đến tình trạng tập trung đông người tại nơi trú ẩn hoặc một khu vực sinh hoạt chung, gây quá tải do thiếu nước sinh hoạt và vệ sinh chung, đặc biệt là xử lý các chất thải như phân.

Những yếu tố trên có thể gây ra một loạt vấn đề về sức khỏe, đặc biệt là bệnh lây truyền qua đường phân - miệng như bệnh lý đường tiêu hóa (tiêu chảy cấp, tả, lỵ, thương hàn); nhiễm giun sán đường ruột; viêm gan A, E hay nhiễm độc thực phẩm do tiêu thụ thức ăn nhiễm bẩn.

Môi trường ô nhiễm sau lũ

Sau khi lũ rút, các vùng nước đọng (vũng nước, bể chứa nước, ruộng lúa và các vật chứa thoát nước kém) và hệ thống thoát nước bị tắc nghẽn đã tạo điều kiện cho các vật chủ trung gian truyền bệnh sinh sản như muỗi thuộc chi Aedes, Anopheles và Culex, ruồi và các loại gặm nhấm như chuột. 

Từ đó làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết, sốt rét, viêm não Nhật Bản do muỗi truyền bệnh; bệnh Leptospira (xoắn khuẩn vàng da) do tiếp xúc với nguồn nước bị nhiễm bệnh; các bệnh ngoài da như nấm kẽ chân, loét da do tiếp xúc lâu ngày với nước bẩn hay các bệnh lý hô hấp do hít phải nấm mốc…

Leptospira là bệnh đặc hữu trên khắp Đông Nam Á, tồn tại trong các môi trường ẩm như đất ngập nước, ruộng lúa, ao hồ hoặc trong các vật chủ lây truyền như chuột, gia súc và động vật hoang dã. 

Các động vật nhiễm bệnh sống sót tối ưu trong các vùng nước lũ tù đọng có độ pH trung tính, nhiệt độ vừa phải và hàm lượng hữu cơ cao. Chúng thải vi khuẩn qua nước tiểu và xâm nhập vào nước lũ trong thời kỳ mưa lớn. 

Người bị nhiễm bệnh do tiếp xúc trực tiếp động vật bị nhiễm bệnh hoặc thông qua những vết xước ở da và niêm mạc khi tiếp xúc với nguồn nước và đất bị nhiễm khuẩn, trong quá trình dọn dẹp sau lũ hoặc quay trở lại việc đồng ruộng, chăn nuôi gia súc. Bệnh biểu hiện đa dạng từ nhẹ đến nặng như sốt cao, nôn, tiêu chảy, vàng da, viêm màng não, suy hô hấp… và tử vong.

Ví dụ tại Philippines, Bộ Y tế nước này ghi nhận mức tăng đáng báo động 43,4% số ca bệnh leptospirosis từ tháng 1 đến tháng 7-2025 (3.037 ca) so với cùng kỳ năm 2024 (2.115 ca). Các đợt bùng phát thường diễn ra sau những đợt mưa lớn và lũ lụt, tạo điều kiện cho vi khuẩn lây lan nhanh chóng do hệ thống thoát nước kém, quản lý chất thải không hiệu quả, đặc biệt ở các khu vực dân cư nghèo, thiếu nước sạch, điều kiện vệ sinh kém và khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe hạn chế.

Ngập lụt ở các cơ sở y tế

Trong các đợt bão lũ vừa qua, hàng loạt cơ sở y tế bị ngập lụt gây ra tình trạng thiếu thuốc men, hư hỏng các thiết bị y tế, nguồn cung cấp nước sạch bị gián đoạn và có thể gián tiếp làm vi khuẩn kháng thuốc lây lan. 

Điều này có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến người già, trẻ em, phụ nữ mang thai, đặc biệt phụ nữ sắp sinh nở cần có cơ sở y tế sạch sẽ và đầy đủ trang thiết bị, thuốc men.

Ngoài ra, tình trạng quá tải tại bệnh viện có thể xảy ra trong và sau ngập lụt gây thiếu hụt thuốc men, dẫn đến việc sử dụng kháng sinh không phù hợp hoặc không đầy đủ, đã tạo ra các điều kiện thuận lợi cho sự lây lan âm thầm của các chủng vi khuẩn kháng thuốc. Hệ thống xử lý nước thải bệnh viện bị hư hỏng sau ngập lụt có thể đưa vi khuẩn kháng kháng sinh ra ngoài môi trường.

Không chỉ trong bệnh viện, một con đường phơi nhiễm khác đối với sự lây truyền chủng vi khuẩn kháng thuốc trong lũ lụt là ô nhiễm chuỗi thức ăn thông qua các thực phẩm, từ các khu vực nuôi trồng thủy sản và chăn nuôi vốn đã có tỉ lệ lạm dụng thuốc kháng sinh cao, trong đó có Việt Nam.

Những đánh giá trên cho thấy sự cần thiết phải có những biện pháp chủ động phòng ngừa trước mỗi mùa mưa bão như các cơ sở y tế cần theo dõi, giám sát chặt chẽ dịch bệnh, chuẩn bị thuốc men, vật tư y tế và nhân lực cần thiết; các nhà quản lý cần cải thiện công tác dự báo khí hậu, quy hoạch đô thị, chuẩn bị ứng phó thiên tai để giảm gánh nặng bệnh tật, đặc biệt liên quan đến cung cấp nước sạch và vệ sinh môi trường sau lũ.