Nguyên nhân thực sự của béo phì?

Thừa cân, béo phì từ lâu được cho là kết quả của sự mất cân bằng giữa lượng năng lượng nạp vào từ chế độ ăn và lượng năng lượng tiêu hao do hoạt động thể chất, đặc biệt ở các nước phát triển, khi cuộc sống và công việc bận rộn khiến con người tăng tiêu thụ các loại thực phẩm chế biến sẵn, đồng thời ít có thời gian vận động thể lực. Tuy nhiên, giữa chuyện vận động và thói quen ăn uống, cái nào mới là nguyên nhân gốc rễ của béo phì?

Thách thức quan điểm cũ

Đầu những năm 2000, các nhà khoa học hầu như chưa hiểu rõ về tổng năng lượng tiêu thụ của cơ thể - tức số kilocalo mà 37.000 tỉ tế bào trong cơ thể một người đốt cháy trong 24 giờ để duy trì mọi quá trình sinh học. 

Con số này bao gồm cả năng lượng chuyển hóa cơ bản (calo cần thiết cho tiêu hóa, hô hấp và các chức năng sống thiết yếu) và năng lượng tiêu hao cho hoạt động thể chất (calo sử dụng khi di chuyển, lao động, tập luyện...). 

Từ lâu, chúng ta vẫn tin rằng những người có mức hoạt động thể chất cao hơn thì sẽ có mức tổng năng lượng tiêu thụ cao hơn so với những người ít vận động. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra điều ngược lại.

Trong một nghiên cứu năm 2012, Herman Pontzer (giáo sư khoa nhân chủng học tiến hóa Đại học Duke, Mỹ) và các đồng nghiệp đã so sánh tổng năng lượng tiêu thụ của bộ tộc săn bắt hái lượm Hadza ở miền bắc Tanzania với những người phương Tây ít vận động. 

Giả định ban đầu là người bộ tộc sẽ có tổng năng lượng tiêu thụ cao hơn. Tuy nhiên, sau khi điều chỉnh theo kích thước cơ thể, hai quần thể có tổng năng lượng tiêu thụ tương đương nhau.

Nhiều tác giả khác cũng cho kết quả nghiên cứu tương tự. Đặc biệt, khi các nhà khoa học tiến hành nghiên cứu trên nhóm các vận động viên sức bền, những người có cường độ tập luyện cao, mức tiêu hao năng lượng lớn như chạy bộ, đạp xe, vận động viên ba môn phối hợp hay chèo thuyền, đều cho kết quả tương tự.

Điều này đã gây ngạc nhiên cho các nhà nghiên cứu cũng như thách thức quan điểm cho rằng mức độ hoạt động thể chất giảm, dẫn đến giảm tổng năng lượng tiêu hao, có thể là nguyên nhân gây ra mức độ béo phì ngày càng gia tăng rõ rệt ở các xã hội công nghiệp hóa hiện nay.

Để làm rõ quan điểm này, Pontzer thực hiện một nghiên cứu khác. Ông cùng hơn 80 đồng nghiệp đã tìm tới các phòng thí nghiệm trên khắp thế giới, thu thập dữ liệu của hơn 4.200 người trưởng thành, từ 34 quốc gia trải dài trên 6 châu lục, từ nhiều lối sống và nền kinh tế khác nhau, bao gồm săn bắt hái lượm, chăn nuôi, làm nông và công nghiệp hóa. 

Để phân loại sâu hơn mức độ công nghiệp hóa, họ cũng tích hợp dữ liệu từ Chỉ số Phát triển con người (HDI) của Liên hợp quốc để kết hợp với các thước đo về tuổi thọ, mức độ thịnh vượng và trình độ học vấn.

Các tác giả đã đánh giá béo phì (dựa trên 2 thước đo gồm tỉ lệ phần trăm mỡ cơ thể và BMI) và tổng năng lượng tiêu hao được xác định bằng phương pháp nước dán nhãn kép - nước chứa các đồng vị, khi được bài tiết qua nước tiểu hoặc các chất lỏng khác, cho phép các nhà nghiên cứu xác định chính xác mức tiêu hao năng lượng, tỉ lệ trao đổi chất và tỉ lệ mỡ cơ thể của một người. Đây là tiêu chuẩn vàng trong nghiên cứu này.

Kết quả được công bố trên tạp chí Kỷ yếu của Viện Hàn lâm Khoa học quốc gia Mỹ (PNAS) vào tháng 7-2025 và mở ra hướng trọng tâm trong chiến lược phòng ngừa và điều trị béo phì hiệu quả trong tương lai. 

Theo đó, sau khi điều chỉnh kích thước cơ thể (vì người dân ở các quốc gia giàu có thường có cơ thể to lớn hơn và đốt cháy nhiều calo hơn), kết quả cho thấy béo phì phổ biến hơn ở các nước phát triển nhưng tổng lượng calo đốt cháy hằng ngày của nhóm săn bắt hái lượm và các nhóm tương tự khác - mặc dù di chuyển nhiều hơn - vẫn tương đương với những người Mỹ điển hình.

Điều này cho thấy ít vận động không phải là nguyên nhân chính gây ra béo phì, bởi tổng năng lượng tiêu hao chỉ chiếm khoảng 10% tỉ lệ béo phì gia tăng ở các nước kinh tế phát triển. Thay vào đó, nguyên nhân là do chế độ ăn tiêu thụ nhiều thực phẩm siêu chế biến như thịt chế biến sẵn, đồ ăn sẵn và bánh ngọt ăn vặt…

Gợi mở hướng đi mới

Lý giải về kết quả này, Pontzer và các đồng nghiệp cho rằng mô hình về tổng chi tiêu năng lượng bị hạn chế. Theo đó, năng lượng tiêu hao khi hoạt động chỉ tăng đến một ngưỡng nhất định, sau đó sẽ ổn định và duy trì trong một phạm vi nhất quán. 

Chẳng hạn, khi cơ thể vận động mạnh sẽ tiêu tốn nhiều calo. Lúc này, não bộ sẽ làm chậm hoặc dừng một số hoạt động sinh học khác giúp tiết kiệm năng lượng. Điều này cho thấy con người đã phát triển một giới hạn sinh học.

"Nỗ lực hợp tác quốc tế quy mô lớn này cho phép chúng ta kiểm chứng những ý tưởng trái ngược. Rõ ràng là thay đổi chế độ ăn uống, chứ không phải việc giảm hoạt động mới là nguyên nhân chính gây ra béo phì ở Hoa Kỳ và các nước phát triển khác" - giáo sư Pontzer nói với News Medical.

Kết quả này được nhiều nhà khoa học đồng thuận. "Nghiên cứu mới quan trọng này và các nghiên cứu khác cho thấy rõ ràng rằng những thay đổi trong chế độ ăn uống, chứ không phải hoạt động, mới là nguyên nhân chính gây ra béo phì" - Dariush Mozaffarian tại Đại học Tufts ở Boston, nói với The Washington Post.

Mặc dù không phải là nguyên nhân chính gây ra béo phì, tăng cường hoạt động thể chất vẫn được các chuyên gia khuyến khích bởi giúp ngăn ngừa các bệnh lý khác và duy trì sức khỏe tinh thần tốt hơn.

Hạn chế của nghiên cứu là cơ sở dữ liệu không đồng đều trên toàn cầu, trong khi dữ liệu ở các xã hội phát triển về kinh tế từ hàng ngàn người so với số lượng vài chục người thuộc các cộng đồng săn bắt, hái lượm hoặc làm vườn.

Tuy nhiên, nghiên cứu đã mang lại giá trị thức tiễn khi xác định được chế độ ăn uống giàu calo là nguyên nhân chính gây béo phì và chúng sẽ trở thành trọng tâm cho các biện pháp phòng ngừa trong tương lai.