Ba thập niên phát triển Trường dân lập: Được gì và “mất” gì?

Nguồn: Bộ GD&ĐT - Đồ họa: L.T.

Thời nở rộ trường tư

Thành công của những trường dân lập thời kỳ đầu ở Hà Nội đã khiến trường dân lập nở rộ. Những trường dân lập đi sau như Lomonoxop, Trường tiểu học Đoàn Thị Điểm, tiểu học Lê Quý Đôn... đều đã gây dựng được danh tiếng.

Đầu tư dạy học ngoại ngữ, các lớp tiếng Anh, lớp song ngữ Anh - Pháp, đi kèm là phương pháp dạy học, là hàng loạt các hoạt động giáo dục kỹ năng sống, trải nghiệm... cách làm ấy khiến những trường thế hệ thứ 2 nhanh chóng thu hút phụ huynh.

Thành công nhất với mô hình này là Trường tiểu học Đoàn Thị Điểm. Trong một thời gian dài, nhiều phụ huynh muốn cho con vào trường này phải đầu tư “luyện thi” còn căng thẳng hơn thi đại học để trải qua kỳ kiểm tra đầu vào lớp 1.

Hàng trăm trường dân lập tiếp tục ra đời sau năm 2000. Có những trường tách ra từ đơn vị trực thuộc trường ĐH, có trường do doanh nghiệp thành lập. Đó không còn là mô hình trường do một hoặc một nhóm nhà giáo lập như thế hệ trường dân lập đầu tiên mà là mô hình trường dân lập có hàng chục thành viên sáng lập. Đây cũng là thời kỳ trường dân lập ở Hà Nội có diễn biến phức tạp nhất.

Có thời kỳ Hà Nội có trên 300 trường dân lập các cấp, nhưng đến hơn một nửa phải đi thuê chỗ dạy học. Tình trạng trường đăng ký địa chỉ một nơi nhưng dạy học lại ở 2-3 địa điểm khác là không hiếm. Trường di động, nhảy dù khắp nơi. Giáo viên, cơ sở thiết bị dạy học của nhiều trường đều đi mượn mỗi khi có đoàn kiểm tra.

Thời kỳ này, ngay cả những trường từng có danh tiếng cũng khó duy trì chất lượng vì phải cạnh tranh, phải chạy theo lợi nhuận. Trường Lomonoxop phát triển thành hệ thống đa cấp từ tiểu học đến THPT nhưng chất lượng dạy học bị lung lay. Một thời gian dài hiệu trưởng mất quyền kiểm soát bởi hội đồng quản trị quá đông người ngoài ngành giáo dục.

Trường Đoàn Thị Điểm rơi vào áp lực do nhu cầu lựa chọn của phụ huynh quá lớn dẫn tới sĩ số nở ra, chất lượng đi xuống. “Cú ngã” của các trường thuộc hàng thương hiệu xảy ra với cả những trường như Lương Thế Vinh, Marie Curie, khi các trường này có cơ ngơi mới, mở rộng quy mô, tăng học phí...

Nhiều trường được điều hành bởi các nhà giáo dục lão luyện, xoay xở tìm được sự ổn định về chất lượng bằng cách cải tổ quản trị, đưa công nghệ hiện đại vào dạy học và quản lý học sinh... Một số trường mở rộng quan hệ quốc tế, nhập khẩu các chương trình dạy ngoại ngữ, dạy kỹ năng sống. Sau khoảng gần chục năm tìm cách vượt qua khủng hoảng, một số trường từng có thương hiệu đã phát triển thành hệ thống trường chất lượng cao.

Bên cạnh các trường thế hệ trước, có những nhân tố mới như Trường phổ thông liên cấp Olympia, Hệ thống giáo dục Academy, Wellspring... Các trường đi theo mô hình chất lượng cao đã tự chủ trong việc xây dựng kế hoạch giáo dục (chương trình nhà trường), ngoài chương trình bắt buộc của Bộ GD-ĐT. Đây cũng là những trường có mức học phí khá cao - một cách tiếp cận khác hẳn với thế hệ các trường tư thành lập trước những năm 2000.

Nếu các trường có thương hiệu thời kỳ đầu như Lương Thế Vinh, Marie Curie hay một số trường tư có uy tín như Đào Duy Từ, Lomonoxop... có mức học phí từ 10 triệu - dưới 40 triệu đồng/năm, thì một số trường tư thời kỳ mới mức học phí từ 50-150 triệu đồng/năm, chưa kể các dịch vụ đi kèm (ăn bán trú, ôtô đưa đón)...

Thời kỳ này cũng mở ra một loại hình trường tư khác biệt: trường nội trú. Học sinh các trường này học và sống luôn trong khuôn viên trường, nhà trường không chỉ dạy học mà còn quản lý đời sống các em, rèn luyện sự tự chủ, tự lập. Các trường này cũng chú trọng giáo dục hướng nghiệp cho học sinh, phát triển các kỹ năng mềm...

Bên cạnh các trường thành công nhờ tìm cho mình một thế mạnh, hàng trăm trường dân lập ở Hà Nội trong giai đoạn “nở rộ” này sống leo lắt. Khoảng 5-7 năm trở lại đây, Sở GD-ĐT Hà Nội siết chặt chỉ tiêu của các trường dân lập khi ràng buộc điều kiện đảm bảo chất lượng. Vì điều này mà có những trường mất quyền tuyển sinh, có trường bị yêu cầu đóng cửa do không đảm bảo điều kiện. Cũng có trường được giao chỉ tiêu nhưng không tuyển sinh được.

Bảng so sánh số trường, học sinh...khối dân lập tại TP.HCM qua các năm. Nguồn: Sở GD&ĐT TP.HCM - Đồ họa: L.T.

TP.HCM: Tăng 10 lần trong 10 năm

Theo ông Lê Ngọc Điệp - nguyên trưởng Phòng giáo dục tiểu học Sở GD-ĐT TP.HCM, trường dân lập đầu tiên của TP xuất hiện tại quận Tân Bình và Gò Vấp vào những năm 1990: “Thời điểm đó, 2 quận trên có khá đông dân ở các tỉnh đến làm ăn, sinh sống. Do đó, trường dân lập ra đời để đáp ứng nhu cầu học tập của con em người dân nhập cư”.

Ông Phạm Ngọc Thanh, nguyên phó trưởng Phòng GD-ĐT quận Tân Bình, cho biết: Trường dân lập đầu tiên được thành lập ở quận Tân Bình là Trường tiểu học dân lập Thanh Bình năm 1992, tiền thân là ký túc xá Thanh Bình. Thời gian đầu, ký túc xá Thanh Bình chỉ làm nhiệm vụ duy nhất là “nuôi” chứ không “dạy”.

Học sinh ăn, ở tại ký túc xá; đến giờ học, nhân viên của ký túc xá đưa các học sinh đến trường phổ thông trên địa bàn quận Tân Bình. Bắt nguồn từ nhu cầu muốn cho con em học nội trú tại trường, Trường tiểu học dân lập Thanh Bình được thành lập với vài lớp.

Dần dần, số học sinh tăng lên. Và phụ huynh không chỉ có nhu cầu gửi con bậc tiểu học mà còn muốn gửi con ở bậc THCS và THPT. Nhà trường cũng mở rộng ra nhiều hình thức khác nhau: không chỉ có học sinh nội trú (ăn uống, ngủ nghỉ, học tập suốt cả tuần hoặc cả tháng mới về thăm nhà) mà còn có học sinh hệ bán trú (học tập, sinh hoạt và ăn uống từ sáng đến chiều trong trường, tối về nhà), hệ 2 buổi/ngày (học ở trường buổi sáng và chiều, trưa và tối về nhà).

“Thế nên, chúng tôi đã xin phép chuyển đổi thành Trường tiểu học, THCS và THPT Thanh Bình. Hiện trường có 40 lớp với 1.300 học sinh” - ông Lê Văn Linh, hiệu trưởng nhà trường, cho biết.

Theo Sở GD-ĐT TP.HCM, những năm đầu thập kỷ 1990, TP.HCM chỉ có vài trường phổ thông dân lập với chưa tới 1.000 học sinh. Sau đó, chưa đầy 10 năm đã tăng lên 130 trường với gần 30.000 học sinh cho cả 4 cấp: mầm non, tiểu học, THCS và THPT. Từ đó đến nay số trường, lớp, học sinh hệ dân lập tiếp tục tăng. Năm học 2018-2019, TP.HCM có 932 trường mầm non, tiểu học, THCS và THPT dân lập với 280.118 học sinh, tăng gần 10 lần so với 10 năm trước.

Còn những băn khoăn

Theo ông Nguyễn Văn Hiếu - phó giám đốc Sở GD-ĐT TP.HCM, hệ thống trường dân lập đã có đóng góp rất lớn vào sự phát triển của giáo dục TP cũng như đáp ứng nhu cầu học tập của các tầng lớp con em nhân dân. Trong bối cảnh số học sinh ở TP tăng cao theo từng năm, dù các địa phương tích cực xây thêm trường mới, hệ thống trường công lập cũng không đáp ứng đủ số chỗ học cho tất cả học sinh độ tuổi đến trường.

Việc xuất hiện của các trường dân lập đã “gánh” bớt áp lực về chỗ học cho các trường công. Các trường tư còn đáp ứng được một số nhu cầu đặc thù mà trường công lập không thể hoặc khó thực hiện như: nhận học sinh nội trú, giảm sĩ số học sinh/lớp, thí điểm áp dụng một số chương trình giảng dạy tiên tiến trên thế giới...

Tuy nhiên, ông Hiếu cũng cho rằng: “Tồn tại của hệ thống trường dân lập hiện nay chính là cơ sở vật chất, trường lớp chưa đồng bộ, một số trường không có sân chơi hoặc sân chơi rất hẹp nên khó có thể tổ chức các hoạt động tập thể; cơ sở thực hành, thí nghiệm và những hoạt động đổi mới dạy học ở một số trường vẫn chưa đạt yêu cầu theo chủ trương cải tiến của Sở GD-ĐT TP.

Đó là chưa kể có trường còn chưa đáp ứng được số lượng giáo viên cơ hữu theo quy định. Một số ít trường còn dạy học theo hướng thực dụng nên chưa giáo dục toàn diện cho học sinh”.

Theo đánh giá của Phòng giáo dục trung học Sở GD-ĐT TP.HCM, hệ thống trường dân lập ở TP đang phát triển theo 2 xu hướng. Hướng thứ nhất là đầu tư vừa phải, chất lượng giáo dục không cao nhưng thu hút học sinh bằng mức học phí rẻ, đáp ứng nhu cầu gửi con cả ngày ở trường của phụ huynh với mục đích tránh cho học sinh khỏi những cạm bẫy như hút chích, đánh nhau...

Hướng thứ hai là những trường thu học phí từ khá cao cho đến rất cao, nhưng đây là những trường đầu tư mạnh về cơ sở vật chất và phương tiện giảng dạy nhằm đáp ứng nhu cầu cao của một bộ phận phụ huynh có điều kiện tài chính tốt.

“Tuy nhiên, dù phát triển theo xu hướng nào thì trường dân lập nào tạo được uy tín và thu hút học sinh đều phải hoạt động trên cơ sở “quyền lợi học sinh và lợi nhuận của trường phải cân bằng với nhau”. Những trường đưa yếu tố lợi nhuận lên hàng đầu sẽ khó tồn tại bền vững” - một cán bộ Sở GD-ĐT TP.HCM nhận định.

Cũng theo vị cán bộ trên, thực tế cho thấy trường tư luôn luôn có nhà đầu tư. Và hiệu trưởng trường tư chỉ là người làm thuê. Khi quan điểm giáo dục của hiệu trưởng và nhà đầu tư thống nhất và đồng điệu thì trường sẽ phát triển nhanh và ngược lại. Thực tế, nhiều trường tư không thể phát triển vì nhà đầu tư đưa lợi nhuận lên hàng đầu, gạt bỏ nhiều hoạt động cần có trong việc giáo dục học sinh thì sẽ nhanh chóng lụi tàn.

Trong số các trường tư mang danh “quốc tế” hiện nay ở Hà Nội, chỉ có 11 trường thực sự là trường quốc tế theo quy định của luật pháp VN, nhiều trường khác chỉ là danh xưng nhằm lôi cuốn người học. Cùng với đó là những lập lờ về các “yếu tố nước ngoài” trong chương trình đào tạo, các dịch vụ chăm sóc thu phí cao.

Câu chuyện đau lòng mới đây ở Trường Gateway (quận Cầu Giấy), một học sinh tử vong vì bị bỏ quên trên ôtô (theo thông tin ban đầu), đã bộc lộ một thực tế là quy trình quản lý học sinh, dịch vụ giáo dục của ngôi trường này không hoàn hảo, chuyên nghiệp như mức tiền học phí trên 100 triệu đồng/năm học của nó. Và còn nhiều vấn đề hệ lụy khác từ cuộc cạnh tranh khốc liệt của các trường tư hiện nay đang đòi hỏi hành lang pháp lý phải sớm được củng cố, điều chỉnh.

Những chông gai, thăng trầm trong câu chuyện mở trường phổ thông dân lập thuở “sơ khai” ở Hà Nội, những thành công và bất cập ở thời kỳ trường tư phát triển mạnh mẽ phải là những bài học cần được đánh giá chính xác và kịp thời. Bởi nó không chỉ giúp cho người đi sau trong chuyện mở trường, quản trị trường, mà đó còn là cơ sở thực tiễn sống động cho những thay đổi trong hành lang pháp lý, giữa một chủ trương thúc đẩy xã hội hóa giáo dục.■