Để sách tiên phong trong cuộc khai minh

TTCT - Giải thưởng Sách hay lần 2 vừa được trao hôm 20-9 với chủ đề năm nay là “Sách và khai minh” như một sự kỳ vọng vào những khai sáng có giá trị chấn hưng và xây dựng các giá trị cốt yếu mà xã hội Việt Nam đang cần.

Ông Giản Tư Trung - viện trưởng Viện IRED, thành viên hội đồng trao giải Sách hay - vừa có cuộc trao đổi với TTCT.

Phóng to

Nhiều bạn trẻ tham gia Hội chợ sách quốc tế tại Hà Nội (từ ngày 17 đến 21-9-2012) - Ảnh: Nguyễn Khánh

Sách mà nhà giáo dục phải làm

Chọn sách là chọn giá trị, chọn hướng đi. Công cuộc khai minh phải bắt đầu từ sự khai mở về kiến thức, cảm nhận, trí tuệ của mỗi người, rồi bằng nhiều cách lan tỏa, cộng đồng cũng sẽ được khai minh.

* Khái niệm khai minh trong chủ đề giải Sách hay lần này thật ra là gặp lại từ gần 100 năm trước, lúc những bậc thức giả tiền bối của Việt Nam bắt tay làm một cuộc canh tân có tên là Ðông Kinh nghĩa thục. Bây giờ, khai minh có những giá trị mới nào không?

- Chủ đề chọn của năm nay là khai minh, các sách được chọn sẽ thiên về nội dung khai minh. Nói cho cùng, khai minh là giúp cho người ta có khả năng minh định, phân biệt các giá trị quan trọng, các vấn đề còn ngổn ngang. Và quan trọng hơn, nội dung khai minh của Sách hay còn nhằm gợi ra cách làm sách, dịch sách, xuất bản sách khác đi. Bởi hiện nay có thể hình dung có bốn loại hình làm sách: đầu nậu làm sách, con buôn làm sách, doanh nhân làm sách và nhà giáo dục làm sách.

Khai minh là sách mà nhà giáo dục phải làm, họ làm theo nhu cầu xã hội mà không đưa ra những sản phẩm có hại cho xã hội. Họ nhìn thấy xã hội đang gặp vấn đề gì, và cần sách gì để giải quyết những vấn đề đó. Thậm chí, nhà giáo dục làm sách sẽ không chạy theo thị hiếu xã hội mà nâng thị hiếu xã hội lên.

* Một trong những nội dung do Sách hay khởi xướng và theo đuổi là làm lan tỏa tri thức. Nhưng thực tế cho đến nay thì các sách kinh điển có số lượng in không nhiều, người đọc thật sự và người có thể ứng dụng thực tế chắc cũng không cao. Sách hay sẽ làm gì để góp phần cụ thể cải thiện tình hình?

- Bây giờ sách nhiều đến nỗi vào nhà sách có cảm giác ngộp. Cho nên cái khó hiện nay là chọn sách và đưa sách đến với công chúng. Đó là sự cần thiết phải có một màng lọc để công chúng tiếp cận các sách cần thiết. Giải thưởng Sách hay ra đời góp phần thực hiện vai trò này, và hơn hết, cần phải tạo niềm tin để người ta đến với sách.

Những chuyển động sau giải thưởng Sách hay lần 1 là tích cực, cụ thể là sau khi trao giải hai tuần, các sách đoạt giải đều có phản hồi bán chạy. Đặc biệt là quyển Khuyến học của Fukuzawa Yukichi, cả ba đơn vị làm quyển này đều ghi nhận sách bán chạy. Hay như quyển Dân chủ và giáo dục (John Dewey) cũng bán rất chạy. Hiện Sách hay đang thực hiện tủ sách chuyên gia, tức là chọn các sách chuyên đề cho từng lĩnh vực, do hội đồng chuyên gia chọn từ các sách đang lưu hành trên thị trường.

Đây là một nội dung thường xuyên của Sách hay: chọn và giới thiệu sách hay trên website của mình với bốn cấp độ: độc giả chọn sách mình ưng ý, cá nhân các chuyên gia chọn sách, hội đồng chuyên gia cùng chọn, và giải thưởng Sách hay hằng năm. Chủ trương của chúng tôi là "Hãy lấy những người hiểu biết nhất chọn sách cho phần còn lại của xã hội", hi vọng từ cách này tri thức sẽ được lan tỏa trong thực tế.

Phóng to

Ông Giản Tư Trung - Ảnh: Lam Điền

Sách cũ cũng có thể được giải

Dự án phi lợi nhuận Sách hay (Sachhay.org) do Trường PACE khai lập năm 2007 và Viện IRED tổ chức điều hành (kể từ năm 2012), là một giải thưởng sách do học giả và độc giả bình chọn. Trao giải lần đầu tiên vào năm ngoái, năm nay ngoài các hạng mục cũ (gồm giáo dục, nghiên cứu, tra cứu, kinh tế, quản trị, văn học và thiếu nhi) còn có thêm hạng mục Dấu ấn mới.

* Có một thực tế là nếu một giải thưởng thật sự chọn được các sách uy tín cho công chúng, thì càng ngày giải thưởng (và đơn vị sở hữu giải thưởng) ấy càng có uy tín. Sách hay có dự định khai thác uy tín này trong tương lai?

- Nếu được, chúng tôi sẽ kêu gọi tài trợ để in tái bản các sách đoạt giải và phát hành rộng rãi, giá ưu đãi cho bạn đọc ở những vùng thật sự thiếu thốn. Ngoài ra, Sách hay cũng sẽ mở rộng một số chương trình đưa sách đến các nơi như đã làm lâu nay. Gần đây tôi được biết ở Brazil có trường hợp tổ chức cho tù nhân đọc sách trong trại giam để giảm án. Tôi đang suy nghĩ về những ý tưởng như vậy.

Đưa sách vào trại giam thì Sách hay đã làm mấy lần rồi, nhưng nếu có cách nào đó phối hợp cùng Bộ Công an để phát động đọc sách, học và làm theo sách bằng cách định lượng cụ thể và ghi nhận thực tế bằng cách giảm án thì thật tuyệt vời. Bởi mục tiêu cải tạo phạm nhân cũng là nhằm chuyển hóa từng cá nhân và cộng đồng phạm nhân. Tôi nghĩ hoàn toàn có thể hình thành trong trại giam những câu lạc bộ đọc sách, chia sẻ các giá trị, bài học từ sách.

* Trong số các giải thưởng Sách hay năm nay có một giải mới, gọi tên là "Dấu ấn mới". Như thế nào là Dấu ấn mới?

- Đây là giải thưởng dành cho những quyển sách tốt, chưa từng được giải gì và nội dung sách có chứa đựng quan điểm, có tính đột phá có thể giải quyết một vấn đề gì đó cho xã hội. Giải này năm nay do hội đồng trao giải chọn, quyển sách đầu tiên nhận giải Dấu ấn mới là Có 500 năm như thế của tác giả Hồ Trung Tú. Giải này sinh ra như cách tiếp sức cho một đầu sách mới, không giới hạn lĩnh vực nội dung. Và cũng như các giải khác, nếu kỳ nào tìm không ra sách nào đủ tiêu chuẩn thì không trao giải.....

* Nhưng cũng có khi người ta thấy Sách hay trao giải cho một quyển rất cũ...

- Đó là vấn đề thông điệp. Nói chung các sách được chọn của Sách hay thường mang ba đặc tính: tính phát hiện, tính khai minh và tính thông điệp. Có khi trao giải cho một quyển sách cũ lại mang một thông điệp mới, như vậy là vẫn có cái mới cho công chúng, tức là giống như ta khai quật những giá trị mới của một quyển sách không còn mới nữa. Và sách được chọn của Sách hay trước hết phải là: đã xuất bản hợp pháp, là sách xuất bản sau năm 1975, và không có tranh chấp về pháp lý đối với quyển sách đó.

Ví dụ cuốn Khuyến học của Fukuzawa Yukichi do Phạm Hữu Lợi dịch đoạt giải năm ngoái. Một cuốn sách cũ nhưng thông điệp hết sức có ý nghĩa trong bối cảnh hiện nay. Cuốn sách chia sẻ giá trị sống của người công dân, mang tính khai mở không chỉ cho sự học, sự đời, công danh... mà là lẽ sống, những giá trị sống mang tính đột phá...

* Trở lại vấn đề sứ mệnh của sách, khi giáo dục không ổn và dẫn đến nhiều giềng mối trong xã hội bị sa sút, theo ông, sách và việc đọc sách sẽ là cứu tinh?

- Tôi nghĩ nên xem sách là vị tướng tiên phong cho cuộc khai minh hơn là vị cứu tinh. Chúng tôi kêu gọi giới thức giả hãy bỏ công chọn sách cho mọi người cùng đọc. Chọn sách là chọn giá trị, chọn hướng đi. Công cuộc khai minh phải bắt đầu từ sự khai mở về kiến thức, cảm nhận, trí tuệ của mỗi người, rồi bằng nhiều cách lan tỏa, cộng đồng cũng sẽ được khai minh. Ví dụ như mình quý ai thì tặng sách hoặc giới thiệu sách cho họ. Công cuộc khai minh này là của tất cả mọi người có hiểu biết...

* Nhưng các bạn trẻ vẫn đọc nhiều các sách ngôn tình diễm lệ, truyện tranh và chơi game, trong khi các sách khai minh thường chỉ là món quan tâm của những bậc thức giả mà thôi?

- Tôi có niềm tin thế này: rốt lại thì chúng ta phải trả lời được những câu hỏi như: Ta sống để làm gì? Ta phải làm gì để sống cho xứng đáng? Trả lời những câu hỏi đó tức là khai minh. Nhưng cũng thừa nhận rằng chỉ có học trò khai minh khi có thầy khai minh, chỉ có những người con khai minh khi có cha mẹ khai minh. Vả lại mình cũng không thể giải quyết hết vấn đề của 90 triệu dân. Mình không cầu toàn, làm được bao nhiêu cũng tốt.

* Xin cảm ơn ông về cuộc trao đổi này.

LAM ĐIỀN thực hiện