Bỏ Mỹ sang Canada: Không dễ!

Quy trình xin tị nạn Canada -Ảnh: cic.gc.ca

Chủ trương mở rộng vòng tay đón người tị nạn là đặc trưng lâu nay của Chính phủ Canada, bất kể đảng nào nắm quyền. Canada dự tính tiếp nhận 40.000 người tị nạn trong năm 2017 và số đó mới chỉ chiếm 13% di dân hằng năm tới đây.

Khi tranh cử vào năm 2015, ông Trudeau từng hứa tiếp nhận 25.000 người tị nạn Syria trước cuối năm 2015.

Khi đắc cử, chỉ còn non hai tháng để kịp giữ lời hứa đó, chính phủ mới chạy đôn chạy đáo và cũng “hoàn thành chỉ tiêu” dù trễ vài tháng.

Nhưng trong những ngày tháng 8 này, Thủ tướng Trudeau và Đảng Tự do cầm quyền đang cảm nhận sức nóng ngày càng tăng của làn sóng người muốn tị nạn từ Mỹ cuốc bộ vượt biên trái phép sang Canada.

Làn sóng này bắt đầu từ mùa đông vừa rồi nhưng lúc đó chủ yếu đổ tới tỉnh Manitoba. Nay thì tới lượt Quebec.

Giới chức Canada cho biết hơn 3.800 người đã đi bộ vượt biên từ Mỹ vào Quebec trong hai tuần đầu tháng 8, cộng với gần 3.000 người trong tháng 7.

Nhiều người đang tá túc ở những chỗ tạm trú, như lều do quân lực Canada dựng dọc biên giới Quebec - New York và giường đặt tạm trong sân vận động Olympic của Montreal.

Tận dụng cả những cơ sở của các tổ chức xã hội, thậm chí dùng tới tòa nhà một bệnh viện cũ đã hết sử dụng, chính quyền Quebec vẫn thiếu chỗ, phải yêu cầu thành phố Cornwall, Ontario ở giáp ranh Quebec cho mượn tạm một trung tâm cộng đồng.

Cảnh đời “hoàng hôn”

Canada và Mexico thường trục xuất bất cứ ai không có thị thực hợp lệ. Ngược lại, Mỹ có một số cơ chế cho phép người nhập cư bất hợp pháp tạm thời ở lại. Trong tranh luận về di trú ở Mỹ, điều đó được gọi là “quy chế hoàng hôn”.

Khoảng 59.000 người Haiti được cấp quy chế bảo vệ tạm thời (TPS), tức được Chính phủ Mỹ miễn trừ trục xuất về đất nước hoang tàn của họ sau một trận động đất kinh hoàng gần Port-au-Prince năm 2010 giết chết hơn 200.000 người.

Sự miễn trừ này được chính quyền Obama gia hạn nhiều lần vì cho rằng Haiti chưa sẵn sàng tiếp nhận những người hồi hương.

Hè năm nay, Bộ trưởng An ninh nội địa Mỹ John Kelly (nay là Chánh văn phòng Nhà Trắng) quyết định gia hạn rất ngắn, chỉ sáu tháng, và cảnh báo là có thể sẽ không còn gia hạn lần nào nữa.

Chương trình của Canada cho người Haiti trú ẩn tạm thời cũng đã chấm dứt sau khi được chính quyền Trudeau gia hạn hai lần. Lần gia hạn cuối cùng kết thúc ngày 4-8-2016, khiến 3.200 người Haiti không có tư cách hợp pháp ở Canada phải nộp đơn xin thường trú với lý do nhân đạo.

Cộng đồng Haiti đông đảo ở Montreal, hơn 120.000 người, có nhiều mối quan hệ gia đình, kinh doanh và văn hóa với những người ở Mỹ. Nhưng người Haiti ở Mỹ muốn chạy sang Canada có lẽ vì một lý do quan trọng hơn.

Theo Hiệp định nước thứ ba an toàn mà Canada và Mỹ ký sau sự kiện 11-9, người muốn xin tị nạn phải nộp đơn tị nạn tại nước đầu tiên (trong hai nước này) mà họ đặt chân tới qua các ngõ chính thức (hàng không, đường bộ hoặc đường thủy).

Tuy nhiên, hiệp định này có lỗ hổng cho phép một người nộp đơn xin tị nạn nếu họ vào Canada/Mỹ không qua một cửa khẩu chính thức.

Trước những tin đồn lan truyền trên mạng xã hội cho rằng Canada dễ dãi với người tị nạn hơn, nhiều người Haiti đi lên phương bắc, vượt biên trái phép và đổ sang Hemmingford, Quebec với tốc độ khoảng 250 người mỗi ngày.

Các tin nhắn lan truyền bằng WhatsApp khuyến khích người Haiti có hoặc không có TPS ở Mỹ sang Canada.

Ví dụ, một tin nhắn nói Canada “mời và thậm chí khuyến khích tất cả những người Haiti nộp đơn xin thường trú... lệ phí sẽ được Chính phủ Canada trả”. Nhiều người không biết họ cũng sẽ bị Canada trục xuất nếu đơn xin tị nạn của họ bị bác.

Kiếp sống tạm bợ

Ngay cả được miễn trục xuất, kiếp sống tạm bợ không bao giờ là dễ dàng. Trước tiên, giấy miễn trừ không miễn phí. Người Haiti được yêu cầu đóng 495 USD cho giấy gia hạn sáu tháng nếu họ muốn được quyền làm việc.

Đó là một lý do khiến nhiều người chọn cách đầu tư số tiền này cho tấm vé sang Canada. (Một số người đã gia hạn giấy miễn trừ, nhưng Canada có thể có làn sóng người Haiti thứ nhì đổ sang khi hạn chót cuối cùng tới vào ngày 22-1-2018).

Giấy miễn trừ không đồng nghĩa với việc trở thành thường trú nhân hợp pháp. Những người Haiti chạy sang Quebec xưa nay vẫn biết họ đang sống tạm bợ, nhưng nhiều người tin rằng sống tạm bợ không có tư cách hợp pháp ở Mỹ thì tệ hơn tại Canada.

Người Haiti chỉ là một trong nhiều nhóm di dân có thể bị xua đuổi khỏi Mỹ rồi chạy sang Canada. Công dân của 10 nước, tổng cộng khoảng 317.000 người, hiện có TPS ở Mỹ: El Salvador, Haiti, Honduras, Nepal, Nicaragua, Somalia, Sudan, Nam Sudan, Syria và Yemen.

Tất cả 10 trường hợp miễn trừ sẽ được xét gia hạn trong 13 tháng tới, và chính quyền Donald Trump có thể sẽ không gia hạn nữa với một số nước.

TPS không phải là loại “quy chế hoàng hôn” duy nhất, còn có các loại thị thực tạm thời khác như U cho nạn nhân của tội ác hoặc T cho nạn nhân nạn buôn người, theo lời bà Julia Gelatt - nhà phân tích chính sách cấp cao tại Viện Chính sách di cư ở Washington.

Cũng vào tháng 3 năm tới, một chương trình miễn trừ khác - tạm hoãn trục xuất theo chỉ thị tổng thống (Deferred enforced departure) - sẽ chấm dứt, khiến 14.000 người Liberia, phần lớn di tản khỏi cuộc nội chiến cách đây nhiều năm, đứng trước tương lai bất định.

Tuy nhiên, những nhóm người đó không sánh nổi về số lượng với những người được gọi là “những người mơ mộng” (Dreamers), theo tên đạo luật DREAM được đề xuất nhiều lần nhưng chưa bao giờ được phê chuẩn.

Đạo luật phát triển, cứu trợ và giáo dục cho ngoại kiều vị thành niên (Development, Relief and Education for Alien Minors, tức DREAM, nghĩa là “giấc mơ”) nhằm giúp những người được đưa tới Mỹ khi còn nhỏ bằng cách cho phép họ sống tại đất nước nơi họ lớn lên miễn là họ học ra trường và không phạm tội hình sự.

Khoảng 65.000 thiếu niên diện này tốt nghiệp trung học ở Mỹ hằng năm. Trong khi chờ đợi, các “Dreamer” có quy chế tạm thời ít chắc chắn hơn gọi là Hành động tạm hoãn cho người nhập cư lúc thơ ấu (DACA), một loại quy chế tạm hoãn trục xuất, hai năm gia hạn một lần (có đóng phí) nhưng không có lộ trình nhập tịch. Khoảng 840.000 thanh niên đang có quy chế DACA ở Mỹ.

Tổng thống Mỹ Donald Trump đã nhiều lần nói trong chiến dịch tranh cử rằng ông sẽ chấm dứt chương trình DACA. Kể từ khi ông nhậm chức, nhiều “Dreamer” đã bị bắt và bị giam, dù có giấy tờ chứng minh họ đã đăng ký trong chương trình này.

Đáng lo ngại nhất với những “Dreamer” là việc Texas cùng chín bang khác đang dọa kiện chính liên bang về quy chế tạm hoãn trục xuất này.

Họ đã ra hạn chót ngày 5-9 để chính quyền Trump chấm dứt chương trình, bằng không họ sẽ kiện chính quyền liên bang ra tòa vì lạm dụng quyền hành pháp (hơn 3/4 các “Dreamer” tới Mỹ từ Mexico).

Nếu ông Trump giữ lời hứa khi tranh cử và chấm dứt DACA, tất cả “Dreamer” sẽ trở thành người cư trú bất hợp pháp ở Mỹ trong hai năm tới.

Không khó mường tượng một tương lai những người này, thường có tiếng mẹ đẻ là tiếng Anh, sẽ thử vận may ở Canada hơn là bị trục xuất về “quê hương” mà họ giờ chẳng còn nhớ gì cả.

Cuống cuồng “định hướng dư luận”

Trước sức ép từ tin đồn thổi trên mạng xã hội, các cấp chính quyền Canada đang mở chiến dịch “nói lại cho rõ” để các cộng đồng Haiti ở Canada và Mỹ không hiểu sai về hệ thống tị nạn Canada. Các lãnh sự quán Canada ở Mỹ được chỉ thị nói rõ chính sách với người muốn xin tị nạn.

Hôm 12-8, Thủ hiến Philippe Couillard của Quebec lên tiếng cảnh báo những người xin tị nạn rằng họ cần hiểu không dễ được Canada cho tị nạn.

Ông nhắc lại con số chỉ khoảng một nửa đương đơn tị nạn từ Haiti được chấp nhận. Hôm 20-8, tới lượt Thủ tướng Trudeau nhắc nhở cần thực thi nghiêm ngặt luật lệ để tránh các rủi ro an ninh.

Ông nói không ai trong số những người vượt biên từ Mỹ sẽ được lợi thế đặc biệt gì trong quá trình xin tị nạn ở Canada. Ông nhấn mạnh những người vượt biên phải qua các kiểm tra an ninh và thẩm định di trú như thường lệ.

Hôm 18-8, Bộ Di trú đã đăng lên mạng xã hội một sơ đồ giải thích quy trình xin tị nạn ở Canada với thông điệp được nhấn mạnh là nộp đơn không có nghĩa là đương nhiên được phép ở lại.

Hôm 21-8, phát biểu trên đài truyền hình trung ương, Bộ trưởng An ninh công cộng Ralph Goodale nói chính phủ đang mở điều tra với nghi ngờ người Haiti có thể bị bọn chuyển người lậu qua biên giới dụ dỗ bằng viễn cảnh tươi đẹp được Canada cho tị nạn và trả tiền để chúng đưa tới biên giới.

Giữa lúc tình hình nóng lên từng ngày tại biên giới ở Quebec, báo chí khai thác đủ mọi khía cạnh của vấn đề tị nạn.

Một trong những khía cạnh được quan tâm nhiều nhất là người đang chờ xét đơn tị nạn được người đóng thuế (báo chí không thích dùng từ “ngân sách nhà nước”) và xã hội hỗ trợ tài chính và giúp đỡ mọi mặt ra sao.

Tùy theo tỉnh, mỗi người thành niên độc thân có thể được cấp 600-750 USD/tháng; gia đình có hai con được 1.000-1.200 USD/tháng, cộng với nhiều phúc lợi và miễn/giảm/hoàn thuế dành cho trẻ em; người khuyết tật được cấp nhiều hơn.

Ngoài ra, người chờ xét đơn được cấp thẻ bảo hiểm y tế, học tiếng miễn phí, miễn lệ phí giấy phép làm việc và nhiều dịch vụ xã hội miễn phí khác như hướng nghiệp.

Vì trẻ em từ 5-18 tuổi được đi học miễn phí, hệ thống trường học ở Quebec đang căng sức chuẩn bị tiếp nhận nhiều học sinh từ các gia đình xin tị nạn khi chỉ còn vài tuần trước lúc tựu trường đầu tháng 9.

Thời gian xét đơn có thể từ vài tháng tới mấy năm, có trường hợp cá biệt tới hơn 10 năm. Nếu đơn tị nạn bị bác, họ phải rời Canada hoặc bị trục xuất.

Chi phí cho việc rời khỏi Canada không cần hộ tống khoảng 1.500 USD, nếu cần hộ tống thì khoảng 15.000 USD, đều do Cục Biên giới Canada (CBSA) trả.

Theo một cuộc thăm dò dư luận năm 2015 của Environics, gần phân nửa người Canada nghĩ rằng những người tị nạn tới Canada không có lý do chính đáng.

Cộng với tâm lý đó, các thông tin “đồng tiền đi liền khúc ruột” nêu trên, không có gì ngạc nhiên nếu dân chúng băn khoăn về gánh nặng tài chính để hỗ trợ người chờ được xét tị nạn.

Ngoài những lo toan trước mắt để giải quyết vấn đề biên giới ở Quebec, Thủ tướng Trudeau, cũng là dân biểu liên bang đại diện cho một khu vực bầu cử ở Montreal, hẳn tạm quên cái tweet hồ hởi “cứ tới đây” hồi đầu năm.■