Giữa danh và thực

Hồi tháng 2-2022, Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan quyết định ông đã chịu đựng đủ những trò đùa cợt với tên gọi đất nước ông. Thổ Nhĩ Kỳ trong tiếng Anh là Turkey, đồng nghĩa với từ chỉ loài gia cầm xấu xí vẫn được dân phương Tây đút lò vào các dịp lễ Tạ ơn và Giáng sinh.

 

Sau 20 năm cầm quyền, ông Erdogan có vẻ thấy đã đủ tự tin để thách thức điều đó. Ông bèn ra sắc lệnh nói đất nước ông từ nay trở đi sẽ được gọi là Türkiye, tức Thổ Nhĩ Kỳ bằng tiếng Thổ. Ông còn tính đăng ký tên mới này ở Liên Hiệp Quốc. Trong nước thì các cơ quan nhà nước được lệnh phải sử dụng tên đó.

Nhưng dù đã chi kha khá tiền vào cả một chiến dịch truyền thông, bao gồm các đoạn video chiếu trên Hãng hàng không quốc gia Turkish Airlines, vốn có đường bay khắp thế giới, cái tên Türkiye chưa bao giờ thực sự phổ biến. 

Chuyện đó thật ra cũng dễ hiểu. Cái tên đấy không chỉ lạ lẫm, mà còn rất khó đọc: chữ “ü” sẽ phải đọc na ná tiếng Đức, thành “ue” và thêm phần đuôi “yeah” ở cuối. 

Rốt cuộc, nhóm người duy nhất vẫn dùng cái tên đấy, ít ra là những lúc công khai, là những người nước ngoài làm việc cho các hãng tin nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ. 

Dẫu vậy, những người ủng hộ ông Erdogan vẫn thấy vui vì nhiều người nước ngoài giờ phải gọi tên nước họ cho đúng và không cạnh khóe Thổ Nhĩ Kỳ là đồ gà tây nữa. Những ai không ưa ông Erdogan thì chê đó là một trò dân túy rẻ tiền.

Nhưng Thổ Nhĩ Kỳ không phải quốc gia duy nhất không ưa cái tên bị dân nói tiếng Anh gán cho họ, và rồi ít nhiều trở thành một cái tên quốc tế, nếu không phải chính thức thì cũng rất phổ thông. 

Ba hàng xóm của Thổ Nhĩ Kỳ có tên chính thức là Hellas, Sakartvelo và Hayastan - mà dân nói tiếng Anh gọi là Greece (Hy Lạp), Georgia (Gruzia) và Armenia. 

Trong khi đó, Hindistan, tên chỉ Ấn Độ trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, lại có nghĩa là “đất nước của gà tây”. Chuyện tên tuổi, vì thế, luôn nhạy cảm. Khó lòng có được một cách gọi trung lập, phi chính trị hoàn toàn với một cái tên. Hầu như mọi cái tên đều sẽ làm một ai đó phiền lòng.

Chuyện này rõ ràng nhất khi một vùng đất đổi chủ. Dân phương Tây, và qua họ là cả thế giới, vốn đã quen gọi các thành phố của Ukraine là Kiev, Kharkov và Lvov. Nhiều người bực mình khi phải thay đổi và học lại những tên mới - Kyiv, Kharkiv và Lviv. 

Nhưng những tên cũ được cho là thiếu trung lập. Đấy là tên tiếng Nga, và sau khi Ukraine độc lập, nhiều người muốn gọi các thành phố đấy bằng tiếng Ukraine (kể cả khi đã phiên âm). 

Nhạy cảm hơn với những ai không phải dân Ukraine hay Nga, việc lựa chọn những cái tên đấy có thể được quy kết thành thái độ chính trị của một người, nhất là trong tình hình hiện nay.

Ở chiều ngược lại, lập luận theo hướng “ngôn ngữ là sinh ngữ” cho rằng những cái tên vốn đã quen thuộc và được sử dụng lâu đời thì thay đổi làm gì, bởi xét cho cùng ngôn ngữ phải luôn vận động. 

Ví dụ, dân nói tiếng Anh gọi Italy (Ý) và Rome khi nói tới đất nước Nam Âu hình chiếc ủng và thủ đô của nó, chứ không phải Italia và Roma - những cái tên “chuẩn” của dân địa phương. Chuyện này nói chung không gây tranh cãi gì. 

Nhưng cũng có lúc dân Ý không hài lòng: Họ đã vận động thành công Ủy ban Olympic quốc tế gọi chủ nhà Thế vận hội mùa đông 2006 là “Torino” - thành phố mà dân Anh vẫn gọi là Turin.

Một số thay đổi khác diễn ra ở các quốc gia cựu thuộc địa giành được độc lập, muốn rũ bỏ quá khứ mà ngoại bang ấn định cho họ. 

Ở Ấn Độ, Bombay trở thành Mumbai, Calcutta - Kolkata, Madras - Chennai, dù đó không bao giờ là sự đoạn tuyệt dứt khoát: vẫn là Thị trường chứng khoán Bombay và Đại học Madras, nói ví dụ. 

Cũng có những sự thay đổi hoàn toàn dễ hiểu: toàn dân Cộng hòa Dân chủ Congo (tên cũ là Zaire) đều muốn đổi tên thủ đô, Leopoldville - vốn đặt theo tên ông vua Bỉ đã gây ra cái chết cho hàng triệu người Congo vào thời thuộc địa. Tên mới là Kinshasa.

Nhưng nói chung nếu không có lý do chính đáng thì bao nhiêu sắc lệnh cũng không thể bắt người ta gọi Thổ Nhĩ Kỳ là Türkiye được. Việc đổi tên đòi hỏi những biến cố đảo lộn, như việc cái tên Kyiv giờ rõ ràng đã phổ biến hơn nhiều so với trước tháng 2-2022.■