Văn học Việt Nam: loay hoay giữa những đổi thay

1. Hằng năm cứ vào độ này, văn nghệ sĩ nước ta lại nô nức viết báo Tết.

Người viết bài này cũng vừa nhận một "đơn hàng" đăng báo Tết, với lời dặn dò, truyện phải nhẹ nhàng, ấm áp, sáng sủa cho hợp mùa xuân. Mà không đợi đến xuân, ba mùa còn lại "người đặt hàng" và "khách hàng thưởng thức" cũng có nhu cầu ấm áp, nhẹ nhàng. 

Buồn cũng được, nhưng man mác thôi, và tốt nhất nên nói những chuyện đã rồi, để người đăng không phải bận lòng phân trần cùng độc giả. Cái chuyện phân trần này là một biên tập viên phụ trách mục truyện ngắn hằng tuần cho tòa soạn nói tôi biết. Số là báo đăng một cái truyện theo ý của vị này là "mới lạ", nhưng vài ý kiến của độc giả gần xa cho rằng truyện ấy khó hiểu.

Đấy là nói những tờ báo còn có trang đăng các sáng tác, chứ một số tờ đã dừng. Lâu dần, người ta cũng quên đi sự trống vắng, chỉ có văn nhân vẫn băn khoăn không biết viết xong cái truyện thì nên gửi về đâu. Thời mà nhuận bút một bài báo, một truyện ngắn… có thể giúp tác giả sống khỏe… cả tháng đã trôi qua từ lâu. 

Nhắc lại giống chuyện ở đâu đâu. Nhưng thật ra tất cả thay đổi chỉ mới diễn ra hơn chục năm qua. Và nội chục năm qua, nhuận bút cho sáng tác vẫn đứng yên, thậm chí giảm dần, trong khi mọi thứ xung quanh tác giả đã tăng phi mã.

Khi viết không kiếm được đồng vô đồng ra thì không được coi là một nghề, không phải một nghề thì còn xa lắm mới tính chuyện chuyên nghiệp hóa. Thành thử, suốt nhiều năm qua, nền văn học chúng ta chỉ là nền văn học của những "tài tử" nếu không muốn nói là nền văn học nghiệp dư. 

Ta có nhiều công nhân viên viết văn làm thơ, doanh nhân viết văn làm thơ, quan chức viết văn làm thơ, bác sĩ viết văn làm thơ, chủ quán cà phê viết văn làm thơ… chứ hiếm có nhà văn nhà thơ toàn tòng. Càng hiếm người viết bán được vài ngàn đầu sách mỗi lần xuất bản. 

Người viết vẫn viết, người dịch vẫn dịch, vẫn in nhưng số lượng bản in giảm dần, cách nay mấy năm mỗi lần in còn được 1.500 - 2.000 bản, rồi xuống 1.000, rồi bây giờ 800 - 500 bản cũng có, bán trầy trật hết năm này qua năm khác.

Đấy không phải tình cảnh của riêng sách văn học Việt Nam, mà là tình cảnh chung của sách văn học trên thị trường Việt Nam hiện nay, khi mà trong hội sách ta có thể dễ dàng tìm thấy kiệt tác của các bậc thầy thế giới, các tác giả đạt giải thưởng này nọ như giải Nobel, chen chúc nhau ở quầy đồng giá, giảm giá, nơi ta thấy sách của Orhan Pamuk (Nobel văn chương năm 2006) ở khu "sale off 50%", cách ông vài mét là tiểu thuyết Từ điển Khazar của Milorad Pavic cùng chung số phận.

Tác giả nổi tiếng còn vậy, nên khó trách các nhà xuất bản e dè trước những chọn lựa dịch thuật và xuất bản các tác phẩm, dẫu tác phẩm có danh trên thế giới, đã được "bảo chứng" bằng cái mề đay "bestseller" hay giải thưởng. 

Cho nên ta khó trách nếu họ ngập ngừng đứng trước những tác phẩm văn học Việt Nam, nhất là tác phẩm của tác giả mới. 

Người viết bài này từng không ít lần, trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, đã nghe được ý kiến từ phía tạm gọi là độc giả lẫn người làm sách: giờ họ thấy sách gì hơn 300 trang thì ngán. Độc giả ngán đọc dài vì vậy người in ngán in dày.

2. Mà nói gì họ. Chúng ta đang sống giữa một nhân loại có đầy đủ tiện nghi nhưng lại không thể dành thời gian xem hết một phim chừng hai tiếng, đọc hết một cuốn sách hai trăm trang. Vì trước mặt chúng ta là thế giới thông tin bạt ngàn của thước phim ngắn, của những video giọng máy vô cảm tóm tắt cho ta nội dung phim, nói hộ cho ta nội dung sách. Thay vì trải nghiệm, ta muốn để máy trải nghiệm giùm. Thay vì muốn tự mình đánh giá phê bình, ta dựa vào trí tuệ nhân tạo.

Tôi biết không ít tác giả trẻ chấp nhận lấy nhuận bằng sách chỉ để tác phẩm của họ được in, in xong họ cũng không biết bán làm sao số sách nhuận ấy. Thiếu vắng diễn đàn, thiếu nơi công bố, xuất bản, các tác giả mới lui về mạng xã hội, trong các nhóm nhỏ trên cõi mạng bao la. 

Chỉ trong năm qua, tôi đọc không ít tác phẩm hay của tác giả Việt Nam mà đáng ra phải được chú ý nhiều hơn, và tôi tiếp cận được những tác phẩm này qua đường… tin nhắn, một đường dẫn trên mạng xã hội, một bài thơ gửi qua ứng dụng trò chuyện. Vì thế, nhiều khi muốn đọc lại phải lặn lội lục tìm giữa lớp lớp tin nhắn vụn vặt thường ngày.

Dĩ nhiên, các sáng tác nổi trôi trên mạng thì vàng thau lẫn lộn. Công chúng trên mạng lại thường hào phóng lời khen. Các kênh công bố trên báo, tạp chí, xuất bản thành sách vẫn là những kênh chính thống, rộng rãi hơn, mà cả hai kênh này đều đang loay hoay trước những đổi thay không nhỏ của thời cuộc.

Còn các giải thưởng văn học? Mỗi năm ta ở Việt Nam có không ít giải thưởng thường niên, hoặc tổ chức không định kỳ. Nhưng sau giải thưởng là gì? Đa phần là "không một tiếng vang" (tựa sách như một lời tiên tri sớm của Vũ Trọng Phụng, "tác giả trẻ" điển hình của những năm 1930, người đã có một sự nghiệp xong xuôi khi vừa mới hăm sáu, hăm bảy tuổi), hoặc có thể "vang" theo kiểu mà công chúng, ban giám khảo, lẫn người đoạt giải đều không mong tới như sự việc ta chứng kiến mấy tháng qua.

Cho nên nói đến "văn học Việt Nam", nhất là "văn học Việt Nam hôm nay", ta không chỉ đang nói về tác giả - tác phẩm, mà còn độc giả, nền xuất bản, nền báo chí, các thiết chế... Trong lòng hệ thống ấy là tác giả - tác phẩm. Đọc một tác phẩm hay, "có tầm", "đỉnh cao" là nhu cầu thành thực của công chúng, đáp ứng nhu cầu ấy phụ thuộc năng lực của nhà văn. Để bị "than phiền" rằng chỉ tạo ra được những "vùng an toàn", các tác giả cũng cần ngồi lại suy ngẫm nhiều. 

Tôi chỉ muốn "phân trần" đôi điều, từ trải nghiệm làm xuất bản của tôi, không phải tác phẩm nào hay cũng được in, được giải thưởng, và vì thế hạn chế phần nào khả năng tiếp cận độc giả của tác phẩm. 

Tôi biết mình không phải người đầu tiên nói những chuyện đó, và tin rằng trong tương lai, sẽ vẫn có những bài viết nói về "văn học Việt Nam hôm nay", cũng đặt ra từng ấy vấn đề, thậm chí có khi còn lặp lại những từ khóa những ngày qua ta vẫn nghe nhắc tới. 

Hằng năm, rồi cũng sẽ có những hội nghị/hội thảo, sơ kết và tổng kết, bàn về văn học trẻ (lẫn không còn trẻ), và tôi đoán tất cả hội nghị/hội thảo đó đều sẽ "thành công tốt đẹp", như các trại sáng tác văn học vẫn tổ chức khắp ba miền, rải suốt bốn mùa.

3. Ai viết (hoặc không viết) sẽ tiếp tục viết (hoặc không viết). Ai đọc (hoặc không đọc) sẽ tiếp tục đọc (hoặc không đọc), dù chúng ta có Ngày Văn hóa đọc. Chuyện đọc bây giờ cũng không chỉ là chuyện riêng ở Việt Nam. 

Thi thoảng, "khi tỉnh rượu lúc tàn canh" chúng ta giật mình và ném vào mặt băng có tên "văn học Việt Nam hôm nay" vài nỗi ưu tư, nghe nó kêu lên lốc cốc vài tiếng, rồi tiếp tục nhìn mọi thứ "lăn đi không bám rêu" trong nền văn học mang nhiều khả năng không còn nhà xuất bản nào tên có chữ "văn học", đang lúc chúng ta hăng say bàn chuyện quảng bá văn học.

Nếu có gì có thể nhen nhóm, từ góc nhìn cá nhân, thì đó là vẫn có những tác giả, tôi hy vọng có ngày được cầm trên tay sách của họ. 

Và khi đọc các tác phẩm văn học Việt Nam mới xuất bản hằng năm, tôi vẫn thấy đâu đó có những gương mặt, những tiếng nói đa dạng ở chủ đề, lối viết, xuất thân và tuổi tác. Họ cho tôi ít nhiều hy vọng.