Tái định cư: Chuyện bằng hoặc hơn nơi ở mới 

Người dân tái định cư ở một khu chung cư trên đường Chu Văn An, Q.Bình Thạnh, TP.HCM vui đùa cùng người thân, hàng xóm tại khuôn viên chung cư. Ảnh: Tự Trung

Để có đất trống, không thể không động chạm tới những khu dân cư đã có từ trước đó, thường đó là những làng nông nghiệp truyền thống có từ lâu đời. Có thể không khá giả, nhưng đó là những cộng đồng có cuộc sống ổn định và một nền tảng tinh thần gắn bó bền chặt.

TĐC là quá trình làm đảo lộn toàn bộ đời sống truyền thống và thường nhật của người dân trên 5 lĩnh vực: nhà ở và hạ tầng kỹ thuật; sinh kế (việc làm, thu nhập); môi trường tự nhiên và cảnh quan; quan hệ cộng đồng; và điều kiện sống (trường học, trạm y tế, nước sạch, chợ, đình chùa, nhà thờ...).

Tác động hàng triệu người dân

Để quá trình TĐC không gây tổn hại năng nề đến người dân, nhất là những cộng đồng nghèo, những định chế tài chính hàng đầu thế giới như Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), là những nơi cung cấp tài chính lớn nhất thế giới cho các quốc gia, các nhà đầu tư trong và ngoài nước thực hiện các dự án TĐC phải chấp nhận các nguyên tắc và quy trình mà họ đưa ra cho việc TĐC. Họ sẽ ngưng cung cấp nguồn tài chính nếu vi phạm các nguyên tắc đó.

Bắt đầu từ năm 1990, WB đòi hỏi người dân trong diện TĐC phải “có cuộc sống ngang bằng hoặc tốt hơn” sau khi TĐC, còn ADB yêu cầu đảm bảo “sao cho tương lai kinh tế và xã hội của họ sẽ được thuận lợi như khi không có dự án”.

Từ sau năm 1990, bước vào giai đoạn công nghiệp hóa và đô thị hóa, ở nước ta có hàng trăm ngàn dự án TĐC tác động đến hàng triệu người. Mặc dù cơ quan chức năng đã cố gắng và đạt được những thành công nhất định, nhưng số dự án TĐC được đánh giá cao không nhiều.

Những dự án TĐC ở vùng sâu vùng xa như thủy điện, thủy lợi không thành công thường liên quan đến tạo sinh kế cho người dân sau khi di dời, còn ở đô thị các dự án TĐC không thành công liên quan đến nhà ở, điều kiện sống và sinh kế.

Bất cứ dự án TĐC nào cũng có 3 giai đoạn: tiền dự án, trong dự án và hậu dự án. Ở giai đoạn tiền dự án, mọi việc tỏ ra khá suôn sẻ. Khi người dân tiếp xúc với nhân viên dự án cùng với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, lúc này người dân tỏ ra hồ hởi, được xem các bản đồ lớn nhiều màu xanh đỏ, được nghe những lời hứa hẹn “có cánh” mà chủ đầu tư “vẽ” ra, còn khi bước vào giai đoạn thực hiện dự án thì mọi chuyện trở nên rắc rối.

Có một khái niệm mà chúng ta cần bàn: đó là “áp giá” bồi thường. Điều này có nghĩa là Nhà nước hay chủ đầu tư thông qua các cơ quan chức năng, tự bàn thảo với nhà đầu tư rồi đưa ra một cái giá bồi thường mà người dân buộc phải chấp nhận, không thỏa thuận, dù giá này bao giờ cũng thấp với giá trị thật của thị trường ở thời điểm ban hành văn bản; và mức chênh lệch của nó với giá trị được hình thành trong tương lai gần là vô cùng lớn, có khi đến hàng trăm lần.

Chủ đầu tư đền bù 1m2 đất nông nghiệp, hay đất đất thổ cư cho dân theo đúng bảng giá quy định của Nhà nước và có cộng thêm cả phần hỗ trợ cho dân thì cũng đến vài triệu đồng. Nhưng chỉ cần ngay sau khi có một phần đất sạch, đổ một vài xe đất, làm đường sơ sài là chủ đầu tư rao bán đất nền, thậm chí căn hộ trong tương lai với giá rất cao.

Khi ấy, những người đã nhận đền bù rồi thì thấy xót xa tiếc của, người chưa di dời thì kiên quyết không đi nữa, họ muốn thương lượng lại để đỡ thiệt hại. Từ thời điểm này, dự án bị đẩy vào tình thế bế tắc, khiến nhiều dự án dở dang trong nhiều chục năm, nhiều cái bị đổ vỡ dây chuyền...

Đôi bên cùng có lợi: Khó?

Có ý kiến cho rằng, lẽ ra chủ đầu tư nên nhân nhượng, thiện chí với người dân để làm sao có được mới quan hệ “hai bên đều thắng” (win-win). Tuy nhiên thực tế điều đó không đơn giản. Với nhiều chủ đầu tư, lợi nhuận là quan trọng nhất, thậm chí kể cả việc bỏ qua những vấn đề về pháp lý như bảo vệ môi trường, cảnh quan. Chính vì những điều này mà các thiết chế tài chính lớn đã yêu cầu các cơ quan trung ương và địa phương phải vào cuộc để giám sát ngay từ đầu nhằm đảm bảo chủ đầu không tự tung tự tác. Đồng thời phải công khai, minh bạch tất cả các khâu, phải bàn thảo rộng rãi, cặn kẽ với dân liên quan đến dự án.

Đối với những dự án lớn, liên quan đến rất nhiều người, tác động đến rất nhiều lĩnh vực, các thiết chế tài chính quốc tế này còn đưa ra những khuyến cáo có tính ràng buộc cao là TĐC tại chỗ, không nên TĐC di dời ra nơi khác. Bởi TĐC tại chỗ sẽ đảm bảo được việc giữ lại mối quan hệ cộng đồng truyền thống, tiếp tục duy trì mạng lưới sinh kế được hình thành từ lâu nay, cũng như việc giữ gìn nâng cấp các cơ sở tôn giáo, giáo dục đã có.

Việc TĐC tại chỗ bằng cách đưa dân cư sống tản mát trên diện rộng vào sống ở một khu vực chung cư có độ nén cao, có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội tốt là chuyện quá ư dễ dàng đối với chủ đầu tư. Nhiều quốc gia còn ban hành chính sách để người dân tại chỗ trở thành cổ đông thông qua việc góp quỹ đất của mình vào dự án, tức là đất đai của họ sau khi được định giá đúng sẽ trở thành một phần trong vốn phát triển của nhà đầu tư đại diện. Tuy nhiên, hình thức này ở VN chưa bao giờ thành công vì nhà đầu tư chỉ muốn đất sạch.

TĐC là một vấn đề hệ trọng, không chỉ liên quan đến dân sinh mà thực sự là chuyện chính trị và an ninh xã hội. Từ thực tế ở nhiều nơi trên cả nước cũng như TP.HCM vừa qua cho thấy Chính phủ cần thay đổi quan điểm và quy trình đối với TĐC; và thực tế cũng cho thấy đất đai là con đường dẫn tới các mâu thuẫn và xung đột xã hội lớn nhất và dai dẳng nhất!■