Tỉ phú Lý Gia Thành và kênh đào Panama

"Đừng lầm tưởng rằng "doanh nhân không có quê hương" và mọi thứ đều phải rõ ràng "kinh doanh là kinh doanh"". Tuyên bố đó là bài đăng trên mạng xã hội vào ngày 17-3 của ông Lương Chấn Anh, phó chủ tịch Ủy ban Toàn quốc chính hiệp Trung Quốc (tương ứng Ủy ban Mặt trận Tổ quốc của Việt Nam), người từng là đặc khu trưởng Hong Kong 2012-2017. 

Ông Lương đang phản hồi việc công ty CK Hutchison Holdings (CKH) do tỉ phú Hong Kong Lý Gia Thành sáng lập đạt thỏa thuận bán lại các cảng ở kênh đào Panama cho tập đoàn BlackRock của Mỹ. Ông Lương nhấn mạnh: "Có lẽ Hong Kong đã nằm dưới sự cai trị của nước ngoài quá lâu, khiến một số doanh nhân Hong Kong lầm tưởng như vậy".

Một ngày sau, lãnh đạo Hong Kong đương nhiệm Lý Gia Siêu nhận xét rằng những lo ngại xoay quanh thỏa thuận về vụ mua bán cảng sẽ được "chú ý nghiêm túc". Ông Lý tuyên bố: "Bất kỳ giao dịch nào cũng phải tuân thủ các yêu cầu pháp lý và quy định". 

Tại sao Hong Kong, nơi mà nhiều nhà đầu tư từng coi là nền kinh tế tự do nhất thế giới, lại chỉ trích một trong những biểu tượng kinh doanh của chính đặc khu này, tỉ phú Lý Gia Thành và gia tộc?

Doanh nhân cũng có quê hương

Kinh doanh không miễn nhiễm với chính trị. Vụ mua bán này càng nhạy cảm, bị chỉ trích và săm soi từ cả Hong Kong lẫn Trung Quốc đại lục. Vì vị trí địa chính trị, hai cảng ở Panama đang là tâm điểm mới nhất trong căng thẳng Mỹ - Trung. 

Bắc Kinh coi các cảng dưới quyền quản lý của CKH này là con bài chiến lược trong sáng kiến Vành đai con đường (BRI) của họ, và là đối trọng để thương thảo với Mỹ, nếu thương chiến leo thang. Việc CKH rút khỏi các cảng và trao chúng vào tay người Mỹ mà không tham vấn chính quyền Bắc Kinh khiến họ thật sự khó chịu.

Một buổi sáng đầu tháng 3 vừa rồi, công ty CKH - trụ sở chính ở Hong Kong - đã gây chấn động khi tuyên bố bán 43 cảng ở 23 quốc gia cho một nhóm nhà đầu tư do BlackRock đứng đầu với giá 22,8 tỉ đô la. 

Theo thỏa thuận, BlackRock mua lại toàn bộ cổ phần tại Hutchison Port Holdings và Hutchison Port Group Holdings, đảm bảo quyền sở hữu 80% tại 43 cảng do CKH điều hành ở 23 quốc gia, gồm Mexico, Hà Lan, Ai Cập, Úc, nhưng không bao gồm Hong Kong. Thỏa thuận dự kiến sẽ được tiến hành sau khi được Chính phủ Panama xác nhận.

Frank Sixt, đồng giám đốc điều hành CKH, nhấn mạnh rằng giao dịch này "hoàn toàn mang tính thương mại và không liên quan gì đến các tin tức chính trị gần đây liên quan đến kênh Panama". 

Ý ông Sixt chỉ những sự kiện như bài phát biểu nhậm chức của Tổng thống Mỹ Donald Trump vào tháng 1-2025, khi Trump cáo buộc "Trung Quốc đang vận hành kênh đào Panama", dẫn đến việc Thượng viện Mỹ phải tổ chức điều trần về ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc với tuyến đường thủy huyết mạch nối giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương này.

Nhưng khó ai có thể tin đây chỉ là giao dịch kinh doanh đơn thuần. Thỏa thuận vốn đã bị chính trị hóa cao độ khi ông Trump ca ngợi nó và thật sự là một tiếng sấm địa chính trị, khi hai trong số các cảng hàng hải nhạy cảm về mặt chiến lược nhất thế giới Balboa và Cristóbal, nằm ở hai đầu kênh đào Panama, sẽ đổi chủ.

Panama lần đầu tiên trao quyền điều hành các cảng này cho CKH vào năm 1998, và gia hạn thêm 25 năm nữa vào 2021. (Kênh đào Panama giữa hai cảng thì do Cơ quan Quản lý kênh đào Panama, cơ quan độc lập của Chính phủ Panama, vận hành và quản lý).

Dù cảng hay kênh thì cả hai cũng đều là mục tiêu ưa thích của Tổng thống Trump. Trong bài phát biểu trước Quốc hội Mỹ ngày 4-3, ông Trump khẳng định: "Để tăng cường an ninh quốc gia, chính quyền của tôi sẽ đòi lại kênh đào Panama. Chúng tôi sẽ lấy lại nó". 

Bài phát biểu của ông Trump diễn ra ngay sau khi thỏa thuận BlackRock - CKH được công bố, đồng thời cũng ngay trước thềm kỳ họp lưỡng hội kéo dài khoảng một tuần của Trung Quốc. Cũng cần lưu ý Panama là nơi công du đầu tiên của Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio vào đầu tháng 2 sau khi nhậm chức.

Trong vòng vài giờ sau thông tin về vụ mua bán của CKH, truyền thông Trung Quốc đã đồng loạt nổi cơn thịnh nộ hiếm thấy. Đại công báo, tờ báo Hong Kong thân Bắc Kinh, cáo buộc ông Lý Gia Thành "phản bội toàn thể người dân Trung Quốc" và "phá hoại lợi ích quốc gia". 

Bài báo viết: "Mọi người trong xã hội đều nói (bán các cảng) dưới sự ép buộc của Mỹ là hành động thiển cận, chỉ làm bùng lên ngọn lửa bá quyền". Nhiều bình luận khác ở Hong Kong gọi đó là hành động "khuất phục hèn nhát".

Lời khiển trách trên báo sau đó đã được Văn phòng Các vấn đề Hong Kong và Macao của Trung Quốc đăng lại. Điều này báo hiệu sự không hài lòng từ chính phủ trung ương Bắc Kinh.

Nếu doanh nhân mất lòng quê hương

Trong khi thỏa thuận được chính quyền Trump ca ngợi như một chiến thắng thì ở cấp độ tài chính, đây rõ ràng là một chiến thắng cho CKH. Theo một số ước tính, định giá của Hutchison Port Holdings chỉ vào khoảng 13 tỉ USD. 

Ngoài ra, thu nhập từ mảng cảng biển của CKH đã giảm mạnh vào năm 2024, chỉ còn đóng góp 1% vào lợi nhuận tập đoàn. Tuy nhiên, tuần sau đó cổ phiếu của tập đoàn này lao dốc khi Bắc Kinh phản ứng quyết liệt.

Bloomberg News đầu tuần trước cho biết chính quyền Trung Quốc đã yêu cầu các công ty nhà nước hoãn mọi thỏa thuận mới với các doanh nghiệp có liên quan đến tỉ phú Lý Gia Thành và gia đình ông.

Ở Hong Kong, ông Lý Gia Thành có biệt danh "Siêu nhân" vì tài kinh doanh, khả năng dự đoán và nắm bắt cơ hội. Những năm gần đây, công ty CKH của ông đã giảm làm ăn với đại lục trong bối cảnh rủi ro chính trị gia tăng, để đa dạng hóa hoạt động, tập trung ngày càng nhiều vào thị trường châu Âu. 

Doanh thu của CKH từ Trung Quốc và Hong Kong đã giảm từ 26% vào năm 2015 xuống chỉ còn 12% hiện nay. Nhưng dù giỏi kinh doanh, ông Lý và gia đình rốt cuộc vẫn trở thành một nghiên cứu điển hình về rủi ro khi mắc kẹt giữa các siêu cường, dẫu có khéo léo đến đâu.

Việc ông Lý và CKH không thông báo cho Bắc Kinh trước giao dịch với BlackRock đã phá vỡ quy tắc bất thành văn ở Trung Quốc: giới doanh nhân quyền lực được kỳ vọng sẽ tuân theo lợi ích của đảng và nhà nước về các vấn đề chiến lược. 

Làm khác đi bị coi là đi ngược lại lợi ích dân tộc. Ngoài ra, việc thoái vốn của CKH ở các cảng Panama đã làm suy yếu hình ảnh Trung Quốc như một cường quốc có khả năng bảo vệ các lợi ích toàn cầu của mình, đặc biệt với các cơ sở hạ tầng thương mại quan trọng.

Với Mỹ, thỏa thuận mua bán cảng là một chiến thắng mang tính biểu tượng hơn là thực chất, do kênh đào vẫn là lãnh thổ có chủ quyền của Panama. Chính quyền Trump thì tất nhiên sẽ quảng bá đây là chiến thắng của chính sách đối ngoại kiểu "Nước Mỹ trên hết". ■