Khi chủ nghĩa “phải đạo” lên ngôi

Ảnh: Guardian

Hôm 10-6 vừa qua, CNN cho biết bộ phim kinh điển Cuốn theo chiều gió làm từ năm 1939 đã bị Hãng HBO Max lấy ra khỏi kho phim của họ giữa những ngày mà phong trào chống phân biệt chủng tộc đang dâng cao ở Mỹ. 

Động thái này xảy ra sau khi John Ridley, nhà biên kịch từng đoạt giải Oscar của bộ phim 12 năm nô lệ viết một bài ý kiến trên tờ Los Angeles Times yêu cầu HBO Max gỡ bỏ Cuốn theo chiều gió.

“Đó là một bộ phim ca tụng miền nam nước Mỹ thời trước hậu chiến, một bộ phim mà - nếu bỏ qua những kinh hoàng của chế độ nô lệ - chỉ để nhằm lưu truyền những định kiến đau thương nhất về người da màu - Ridley viết - Bộ phim quy tụ những tài năng xuất sắc nhất của Hollywood lúc bấy giờ, hợp tác với nhau để kịch hóa một lịch sử giả mạo”.

Ở TP Boston, một bức tượng Christopher Columbus, nhà thám hiểm được cho là đã khám phá châu Mỹ vào thế kỷ 15, bị đám đông lôi xuống chặt đầu. Tên nhiều tòa nhà ở các trường đại học Mỹ trước đây đặt theo những nhân vật lịch sử cũng bị đổi… Nước Mỹ đang trải qua một cơn tự vấn… rất kỳ lạ và khó hiểu với những người quan sát từ bên ngoài.

Các giáo sư gặp nguy vì tweet

“Nhạy cảm” hơn cả là những gì đang xảy ra trong môi trường giáo dục, các giáo sư chỉ cần nói lên suy nghĩ thật của họ là lập tức gặp rắc rối. Charles Negy, giáo sư môn tâm lý học Trường đại học Central Florida, viết trên Twitter nhiều mẩu, trong đó có một mẩu cho rằng “đặc quyền da đen” là có thật với những chính sách ưu tiên, các học bổng dành riêng cho người da đen và nhiều chính sách ưu đãi khác, rằng việc những người Mỹ gốc Phi không bị chỉ trích cũng là một đặc quyền. 

Ngay lập tức, nhiều người kêu gọi Đại học Central Florida phải sa thải ông Charles Negy ngay và một kiến nghị trực tuyến như thế đã thu hút được 16.000 chữ ký. Nhà trường tuyên bố chính thức là các mẩu tweet của ông Negy “đi ngược hoàn toàn giá trị nhà trường chia sẻ” và ban giám hiệu đang xem xét sự vụ…

Một trường hợp khác là Harald Uhlig, giáo sư kinh tế học tại Đại học Chicago. Ông bị đồng nghiệp viết kiến nghị đòi sa thải khỏi một tờ tạp chí kinh tế vì tội đã viết trên Twitter cho rằng phong trào Black Lives Matter đã đi quá khi cổ xúy cho việc giải tán lực lượng cảnh sát.

Giới trẻ hiện đang dùng câu “OK, boomer” để chọc quê thái độ của những người lớn tuổi sinh ra trong thập niên 1960. Thế nhưng khi một giáo sư ở Đại học Oklahoma nói với sinh viên rằng khi ông nghe họ dùng cách đối đáp này với người lớn, ông cũng cảm thấy xúc phạm y như người da đen bị miệt thị bởi lời lẽ phân biệt chủng tộc. 

Chỉ có thế nhưng ngay lập tức sinh viên phản đối dữ dội, đến nỗi ban giám hiệu phải ra tuyên bố lên án ông giáo sư này dùng lời lẽ sai trái, xúc phạm. Vị giáo sư này sau đó phải xin lỗi.

Sự thống trị của hệ tư tưởng “phải đạo” như thế đã diễn ra trong nhiều năm và hầu như không một ai vùng vẫy thoát khỏi nổi cái vòng kim cô “phải đạo” đó. Thoạt kỳ thủy, đây là những ý tưởng nhân văn, tiến bộ như nam nữ bình đẳng, chống lại kỳ thị chủng tộc, tôn trọng dân nhập cư, không phân biệt tôn giáo… 

Nhưng những tiếng nói cổ vũ cho tư tưởng cấp tiến như thế dần trở thành tiếng nói độc tôn, như thể đang nắm chân lý trong tay, gạt bỏ tức khắc mọi ý kiến khác biệt, dán cho chúng cái nhãn “không đúng đắn về mặt chính trị” (political incorrectness).

Chủ nghĩa phải đạo đang "cuốn theo chiều gió" nhiều thứ ở Mỹ, từ các bức tượng cho tới phim ảnh, nghệ thuật... Ảnh: The Week

Bão tố với tác giả Harry Potter

Sự độc tôn về chân lý dễ dẫn tới một thái cực khác: có những lập luận hợp lý nhưng cũng bị lên án là kỳ thị. Chẳng hạn, việc người chuyển giới cần được bảo vệ khỏi mọi sự phân biệt là đúng nhưng để một người nam chuyển giới thành nữ rồi tham gia thi đấu thể thao với nữ là điều khó chấp nhận với nhiều người. 

Gây tranh cãi hơn nữa là những người nam chuyển giới thành nữ, muốn dùng chung phòng vệ sinh với nữ khác: giới cấp tiến có thể xem là chuyện bình thường nhưng những bố mẹ “truyền thống bảo thủ” hơn, họ không yên tâm khi con gái của mình chung phòng vệ sinh với một “cô” chưa phẫu thuật cắt bỏ bộ phận sinh dục nam.

Nhà văn J. K. Rowling, tác giả bộ truyện Harry Potter đình đám, có lẽ hiểu vấn nạn này hơn ai hết. Mới tuần rồi, do bày tỏ chính kiến trước một bài viết, bà bị ăn “gạch đá” khắp nơi trên mạng xã hội. Bài viết trên trang Devex nói về các rủi ro của phụ nữ trong gia đình, nhất là những phụ nữ làm trong ngành chăm sóc sức khỏe phải gánh chịu trong thời đại dịch. 

Tất cả rắc rối bắt đầu từ cái tít “Tạo ra một thế giới hậu Covid-19 bình đẳng hơn cho người có kinh nguyệt”. Bà Rowling đọc được cái tít ấy, bèn lên Twitter, nơi bà có 14,5 triệu người theo dõi, để thắc mắc: ““Người có kinh nguyệt?”. Tôi nghĩ hẳn phải có một từ cho những người này chứ. Có ai giúp tôi nào? Wumben? Wimpund? Woomud?”. Ý của bà, được diễn đạt pha chút hài hước, là sao không dùng từ “women” (phụ nữ) cho ngắn gọn.

Chỉ có thế nhưng mạng xã hội khắp nơi sôi sục lên án bà phân biệt đối xử những người chuyển giới. Một người thậm chí viết những lời đau như dao cắt nhắm vào bà Rowling: “Tôi từng quyết định không tự tử bởi lúc đó tôi muốn biết truyện Harry kết thúc như thế nào. Trong một thời gian dài, đó là điều giúp tôi tiếp tục sống. Cho đến khi tôi gặp chồng tôi bây giờ, người giúp tôi học cách yêu thương bản thân mình và muốn sống. Bà đã lăng mạ chồng tôi ngay mặt tôi”. 

Nhiều người phê phán bà Rowling đánh đồng giới tính nữ với chuyện có kinh nguyệt, trong khi theo họ, nhiều nam chuyển giới vẫn có kinh nguyệt và nhiều nữ giới lại không.

Bà Rowling, dẫu phải lên tiếng, nói lại cho rõ: “Tôi tôn trọng quyền của người chuyển giới được sống theo cách họ thấy chân thực và thoải mái cho họ. Tôi sẽ tuần hành với bạn nếu bạn bị kỳ thị do là người chuyển giới”, song vẫn kiên định bảo vệ quan điểm của mình: “Nhưng đồng thời cuộc đời tôi định hình như hiện nay do giới tính nữ của tôi. Tôi không tin nói thế là gây thù hằn”.

Trong bài viết dài hơn 3.600 từ sau đó trên trang web của mình để giải thích rõ hơn quan điểm này, bà nhắc tới một dự luật đề xuất cấp giấy chứng nhận xác nhận giới tính tại Scotland, cho phép người chuyển giới thay đổi giới tính tùy ý họ tự xác định mà không cần các thẩm tra y tế và sức khỏe tâm thần. 

Bà nói rằng mình “cảm động” trước đề xuất ấy nhưng cũng nói đến một nguy cơ hiển hiện của nó: “Khi bạn mở cửa phòng tắm và phòng thay quần áo cho bất kỳ người đàn ông nào tin rằng hoặc cảm thấy mình là phụ nữ (bởi giấy xác nhận giới tính có thể được cấp tùy ý bạn chọn mà không cần phẫu thuật hoặc qua điều trị hormone), bạn cũng đã mở cánh cửa cho bất kỳ và cho mọi người đàn ông muốn bước vào bên trong”.

Nhà văn J. K. Rowling. Ảnh: Reuters

Báo chí sa lầy trong chủ nghĩa phải đạo

Ngay cả báo chí - nơi được trông cậy sẽ đăng nhiều ý kiến khác nhau để tạo ra một cuộc đối thoại thật sự nhằm giải quyết các vấn đề của xã hội - cũng bị trói tay. 

Tuổi Trẻ Cuối Tuần số trong bài “Làm báo thời biểu tình vì màu da” đã kể vụ báo New York Times bị 800 nhân viên phản đối vì cho đăng bài ý kiến của thượng nghị sĩ Mỹ Tom Cotton đòi đưa quân đội vào trấn áp kẻ hôi của, cướp phá nhân các cuộc biểu tình, kết cục trưởng ban phụ trách mục ý kiến của báo phải từ chức, thực chất là bị ép cho thôi việc.

Tổng biên tập tờ báo 191 tuổi Philadelphia Inquirer phải từ chức vì cho đăng một bài báo có tít “Các tòa nhà cũng quan trọng” (Buildings Matter, Too), kêu gọi cần bảo vệ cả các tòa nhà đừng để chúng bị đốt phá. Dẫu cẩn thận viết ngay đầu bài là sinh mệnh con người quan trọng hơn nhiều vì nhà có thể xây lại còn người mất đi là vĩnh viễn, nhưng tác giả và tòa soạn đã bị tấn công không thương tiếc.

Một tổng biên tập khác, ông Adam Rapoport của tờ Bon Appétit, cũng vừa từ chức sau khi một tấm hình ông chụp với vợ từ năm 2004 được xới lên. Tấm hình này được vợ của ông Rapoport đăng hồi lễ Halloween năm 2013, chụp cảnh hai vợ chồng họ tô mặt màu nâu để đóng giả làm người Puerto Rico.

Lý giải thái độ hiện nay của làng báo Mỹ, người đồng sáng lập tờ Vox, nhà báo Ezra Klein nhắc lại ý kiến của nhà sử học truyền thông Daniel Hallin hồi năm 1986, trong đó ông Hallin cho rằng báo chí vẫn thường xử lý các quan điểm theo cách xếp chúng vào ba cái rọ, mỗi rọ có quy tắc đưa tin khác nhau. 

Đầu tiên là quan điểm “đồng thuận” nơi mọi người dễ dàng đồng ý với nhau. Thứ hai là các quan điểm “gây tranh cãi trong chừng mực hợp lý” - báo chí đưa ý kiến nhiều chiều, cho mọi góc nhìn được lên tiếng. Thứ ba là quan điểm “lệch lạc” gồm các ý tưởng ghê gớm, không ai muốn bàn đến.

Ông Klein cho rằng đây là thời điểm báo chí Mỹ đang sắp xếp dán nhãn lại cho các quan điểm, xếp chúng vào các rọ theo cách nhìn nhận mới. Theo cách đó, trước đây việc đăng một bài ý kiến như bài của thượng nghị sĩ Tom Cotton là chuyện bình thường, nay bị xếp vào loại quan điểm “lệch lạc”, không đáng cho lên mặt báo. 

Trước đây, một bài đề xuất bỏ hết lực lượng cảnh sát sẽ nhanh chóng bị bỏ vào sọt rác, biên tập viên thậm chí không thèm đọc; nay đây đang là ý tưởng được chia sẻ rộng rãi. Bari Weiss, một nhà báo của The New York Times, viết: “Châm ngôn của The New York Times là “mọi tin tức đáng để in”. [Nay] một nhóm nhấn mạnh vào từ “mọi”; nhóm kia vào từ “đáng””.

Klein cho rằng mô hình báo chí cạnh tranh thu hút quảng cáo địa phương bị thay thế bởi quảng cáo quốc gia hay quốc tế. Thật vậy, giờ từ Việt Nam truy cập vào đọc các tờ như The Washington Post, The New York Times cũng thấy các quảng cáo cho Tiki hay Lazada. 

Ngày xưa các báo không tranh nhau để hút độc giả vì mỗi tờ có một loại độc giả khác nhau, ở địa bàn khác nhau; nay ai nấy đều phải cạnh tranh gay gắt với nhau trên bình diện toàn cầu, chỉ để thu hút sự chú ý ngắn hạn của độc giả. Và thế là các rọ quy tắc nọ sẽ còn chạy khắp, bao trùm khi thì quan điểm này, lúc thì quan điểm kia, và luôn luôn sẽ có loại “lệch lạc” không báo nào dám đụng đến.

Một khi báo chí đã “bó tay” như thế, còn mạng xã hội như dầu đổ thêm vào lửa, có lẽ phải một thời gian dài nữa người ta mới quên “chủ nghĩa phải đạo” này để chấp nhận các góc nhìn trái chiều nhau. Điều mà Bret Stephens, một nhà báo cũng của The New York Times viết trên chính tờ báo này sau cơn sóng gió đăng - rút - xin lỗi của báo anh: “Có thêm thông tin luôn là nguồn sức mạnh - một niềm tin nằm ở chỗ cốt lõi của nghề báo”. 

Và “Chúng ta có nghĩa vụ không cho các ý tưởng hận thù như phủ nhận tội diệt chủng hay phân biệt chủng tộc xuất hiện trên những trang báo. Nhưng nghề báo nghiêm túc, vốn được hoàn thiện bằng sự trao đổi mạnh mẽ các ý tưởng, không thể sống sót trong một bầu không khí trong đó việc chấp nhận chút ít rủi ro về mặt trí tuệ hay sai lầm nhỏ trong việc đi ngược lại những hệ tư tưởng mới đang được chấp nhận rộng rãi lại là điều có thể đem lại nguy cơ bị hủy diệt về mặt nghề nghiệp”.■