"Văn chương lục sắc" ngày càng tỏa sáng

"Hãy chôn nhanh các nhân vật gay" (Bury your gay) từng là cách nói mỉa mai để chỉ mô típ quen thuộc trong văn chương và phim ảnh, trong đó các nhân vật LGBT (đồng tính nữ, đồng tính nam, song tính và chuyển giới) sớm muộn gì cũng "hết vai". Nếu "may mắn" hơn, họ cùng lắm cũng giữ vai phụ, cho có. Tất cả đang thay đổi, ít nhất là như giới xuất bản văn học quan sát thấy.

Năm 2022, Here's to Us - tiểu thuyết lãng mạn về hai chàng trai trẻ - chạy quảng cáo trên hệ thống tàu điện ngầm ở New York. Cách đó 8 năm, khi nhà văn Alyssa Cole ngỏ ý với biên tập viên sẽ viết một truyện lãng mạn về hai người phụ nữ (trong ngành gọi là F/F), cô nhận được một cái gật đầu, cùng một lời cảnh báo. "Tôi không nói là cô đừng viết, nhưng F/F bán không được đâu" - Cole kể với New York Times.

Đó là quãng 2013 hay 2014, và biên tập viên nọ đã đúng. Nhưng tác phẩm ra mắt năm 2022 của Cole, How to Find a Princess, với bìa sách là hai phụ nữ da đen tựa vào nhau, đường hoàng lên kệ khắp nước Mỹ. "Tiểu thuyết lãng mạng LGBT đang bùng nổ" - Shannon DeVito, giám đốc mảng sách tại Nhà xuất bản Barnes & Noble, nói trong cùng bài viết trên New York Times.

"Văn chương lục sắc" - tạm gọi theo màu cờ biểu tượng của cộng đồng LGBTQ (thuật ngữ chung dùng để chỉ bất kỳ ai không định dạng bản thân là người dị tính) - đã có những biến chuyển ngoạn mục: không còn tự xuất bản online, cá nhân mà được các nhà xuất bản hàng đầu săn đón; không chỉ nhắm đến độc giả "thuộc cộng đồng" mà tất cả mọi giới; không xếp kệ riêng, tách bạch với văn chương "thông thường", mà có vị trí lộng lẫy trong các nhà sách lớn.

Thay đổi kinh ngạc

Vốn chỉ "lượm bạc cắc" với vài tiểu thuyết trước đó, Lana Popovic Harper vô cùng hào hứng khi có tới bảy đơn vị phát hành tỏ ý muốn xuất bản dự án mới nhất của cô năm 2021, tiểu thuyết Payback's a Witch, một câu chuyện lãng mạn về hai nữ phù thủy. Berkley, thuộc nhà xuất bản Penguin Random House, là đơn vị chiến thắng. Khi quyển sách ra lò, nó nhanh chóng thành bestseller.

"Thật không tin được là người ta thật sự muốn thấy phù thủy queer" - cô nói. Queer là thuật ngữ bao trùm chỉ những người đồng tính hoặc không phải người hợp giới (cisgender, bản dạng giới giống với giới tính được ấn định khi sinh ra).

Dykette - một câu chuyện hài lãng mạn về một người đồng tính nữ vô cùng tự ti tên Sasha - là một trong những tiểu thuyết đáng chú ý nhất năm 2023, cho thấy "cơn sốt dành cho tiểu thuyết LGBTQ ngày một nóng hơn đang làm thay đổi thế giới sách", như bình luận của NBC News.

Chính tác giả của nó - nhà văn queer 25 tuổi Jenny Fran Davis - cũng bất ngờ với sự đón nhận này. "Quyển sách ra đời vào lúc chúng ta đang chứng kiến thời phục hưng của văn học đồng tính. Đang có một lớp độc giả sẵn sàng chấp nhận chúng với vòng tay rộng mở. Đây là sự đón nhận mà cách đây 5 năm tôi không nghĩ sẽ có ngày có được" - Davis nói.

Nhà văn từng in tiểu thuyết đầu tay, thuộc thể loại YA (tuổi trưởng thành) năm 2017 chia sẻ thêm với NBC News: "Chỉ riêng nhan đề sách đã có thể khiến giới xuất bản phát khiếp cách đây 5 hay 10 năm. Giờ thì rõ là đang có cảm giác "mọi người muốn thứ này", và tôi tin giới xuất bản luôn tìm thứ mà độc giả muốn" - cô nói. 

Dyke là tiếng lóng chỉ người đồng tính nữ, và Dykette, như Davis giải thích trong các cuộc phỏng vấn, là "một nàng lesbian điệu đà, yêu nơ, ruy băng và bèo nhún".

Dykette, phát hành tháng 5-2023, nhanh chóng hòa vào mức tăng trưởng mạnh mẽ của tiểu thuyết LGBTQ đã kéo dài vài năm trước đó. Từ tháng 11-2022 đến 10-2023, 4,4 triệu bản sách tiểu thuyết LGBTQ được bán ra, tăng 7% so với cùng kỳ 12 tháng trước (trong khi tiểu thuyết nói chung giảm 3%) và đến 200% so với giai đoạn 11-2018 đến 10-2019 (tiểu thuyết nói chung chỉ tăng 27%), theo dữ liệu Circana BookScan cung cấp riêng cho NBC News.

"Tiểu thuyết queer thì thời nào cũng có, nhưng điều thực sự làm nên sự khác biệt trong 5 năm qua là nó đã chuyển từ một lĩnh vực ngách sang thị trường chủ lưu" - Kristen McLean, phân tích ngành sách của Circana, nói.

Theo cô và các chuyên gia khác trong ngành, sự vươn mình của văn chương lục sắc là kết quả của nhiều yếu tố, bao gồm sự cởi mở của độc giả trẻ tuổi đối với các vấn đề về giới tính và bản dạng giới; một thế hệ nhà văn mới khai thác đề tài queer; và có lẽ quan trọng nhất là sự trỗi dậy của BookTok - nội dung về sách trên TikTok trong thời đại dịch.

Theo người trong ngành, từng có một giả định phổ biến rằng nếu bạn đang đọc một cuốn sách về người đồng tính thì chính bạn cũng là người đồng tính. 

Giờ thì tệp độc giả đã mở rộng hơn, phần nhiều nhờ đề tài đa dạng của tiểu thuyết queer: từ lãng mạn tới giả tưởng, từ kỳ ảo đến trinh thám.

Câu chuyện xuất bản

Các nhà xuất bản cũng nhanh chóng đổi gu, thích ứng với thời cuộc. Trong một bài viết cho The Conversation hồi tháng 2, bộ đôi tác giả từ Đại học Colorado Boulder - phó giáo sư báo chí Christine Larson và nghiên cứu sinh tiến sĩ báo chí Ashley Carter, cho rằng trước đây trong tiểu thuyết lãng mạn từ các nhà xuất bản lớn của Mỹ chỉ có các cặp đôi dị tính; giờ thì năm đơn vị lớn nhất (Hachette, HarperCollins, Macmillan, Penguin Random House và Simon & Schuster) thường xuyên phát hành chuyện tình đồng giới.

Lý do: các đơn vị lớn bắt đầu khai thác muộn màng một thị trường mà họ từng chê nhỏ và ngó lơ từ lâu. Ngành sách trước đây vốn ăn chắc mặc bền, áp dụng mô hình kinh doanh "một cho tất cả" - bán một tựa sách có khả năng tiếp cận đông đảo độc giả, thay vì "ai cũng có phần" - đa dạng đầu sách để phục vụ nhiều nhóm người đọc nhỏ hơn. 

Muốn chuyển đổi, "lấy lại những gì đã mất", các đại thụ trong ngành sách in giờ phải nhìn sang các đơn vị xuất bản độc lập, trực tuyến để học cách khai thác cơn sốt văn học queer.

Năm 2023, Catapult Publishing thắng lớn khi phát hành hai quyển tiểu thuyết tình yêu nữ - nữ gây tiếng vang, I Keep My Exoskeletons to Myself (Marisa Crane) và All-Night Pharmacy (Ruth Madievsky). 

Theo tổng biên tập Kendall Storey, gần một nửa 10 quyển bestseller của nhà này trong năm 2022 là sách LGBTQ, trong khi 2021 chỉ có một tựa thuộc chủ đề này.

"Chúng ta đang thấy ngày càng nhiều quyển sách khai thác các vấn đề về giới tính và đồng tính đạt được thành công, điều này cho thấy văn chương thật ra chỉ đang làm thứ mà nó luôn làm: biểu hiện cho các cách trải nghiệm và nhìn nhận mọi thứ khác biệt theo thời gian" - Storey nói thêm.

Đừng gọi "thời hoàng kim"

Bất chấp những tín hiệu tích cực, nhiều người trong ngành vô cùng thận trọng trước những reo vui kiểu "thời hoàng kim" của sách LGBTQ đã tới. "Nói vậy là nhầm to. Ở Mỹ, mọi thứ đang trở nên bảo thủ hơn và sẽ vô lý nếu cho rằng một điều cấp tiến đang diễn ra với ngành xuất bản" - nhà văn đồng tính nữ Sarah Schulman nói với tạp chí Vogue.

Quả vậy, tiểu thuyết hay tự truyện queer liên tiếp chiếm vị trí cao trong các danh sách "bán chạy", "hay nhất", nhưng cũng đồng thời đứng đầu trong một thống kê không mong muốn: những quyển sách "cần xem lại" nhất ở Mỹ năm 2023.

Hồi tháng 4, American Library Association, tổ chức phi lợi nhuận chuyên theo dõi các nỗ lực cấm sách khắp nước Mỹ, cho biết có hơn 4.200 tựa sách bị yêu cầu kiểm duyệt, gỡ bỏ khỏi hệ thống lưu hành hoặc giới hạn người đọc trong năm 2023. 

Con số này tăng 65% so với năm 2022, và đấy chính là bối cảnh thực tế u ám hơn nhiều của văn chương queer, đằng sau những con số doanh thu tăng trưởng khổng lồ. Trong top 10 quyển bị nhiều nơi cho là "có vấn đề" nhất, 7 tựa có chủ đề LGBTQ.

"Tôi sẽ không gọi đây là thời hoàng kim hay gì cả, mà chỉ là thời kỳ mà ngành xuất bản sách bắt kịp với cuộc đời và các câu chuyện của giới queer" - Jackson Howard, biên tập viên phụ trách các tác giả queer tại Nhà xuất bản Farrar, Straus & Giroux, nói.

Đó là những nhận định điềm tĩnh và đúng bản chất. Những con số gây choáng thật ra là mức tăng trưởng, xét về thị phần, văn học queer vẫn đang chiếm tỉ lệ không đáng kể. 

Theo NPD BookScan, khoảng 850.000 quyển sách lãng mạn LGBTQ được bán qua các kênh bán lẻ truyền thống năm 2021, tăng tới 740% so với 5 năm trước và hơn gấp đôi 2020. Tuy vậy, thể loại này chỉ chiếm 4% tổng số sách văn học lãng mạn bán ra ở Mỹ năm 2021.

Nhìn về tương lai, ngoài mong mỏi chung rằng văn chương lục sắc có thể tiếp tục tỏa sáng giữa muôn trùng vây, Suzi F. Garcia, biên tập viên tổ chức phi lợi nhuận thúc đẩy văn học LGBTQ, kỳ vọng các tác giả sẽ can đảm thử nghiệm nhiều hơn, táo bạo hơn với thể loại này "trong bước tiến hóa tiếp theo của tiểu thuyết queer".

Hay cứ vui trước đã, như Laynie Rose Rizer, phó quản lý nhà sách East City Bookshop ở Washington, D.C., chia sẻ: "Khách hàng bước vào và nói, "tôi muốn tìm sách gì đó vui vẻ và gay", và giờ tôi có thể trả lời, "chúng tôi có hàng chục lựa chọn cho quý khách"".

Lướt qua danh sách sách LGBT do độc giả bình chọn trên mạng Goodreads, có thể thấy trong top 30, rất nhiều quyển đã được xuất bản ở Việt Nam. Trường ca Achilles, Điệu vũ bên lề, Bảy người chồng của Evelyn Hugo, Móng vuốt quạ đen, Ba nghìn dặm, Trao em mặt trời, Màu tím. Trước đó, tác phẩm nổi tiếng Gọi em bằng tên anh (André Aciman) cũng được độc giả trong nước đón nhận.