Lịch sử trong nhà trường: Hướng đến thường dân và tính nhân văn

Minh họa: Vũ Đình Giang

Nhà nghiên cứu Phạm Hoàng Quân: Theo anh, làm thế nào để giúp người đọc, người học hiểu được lịch sử một cách đúng đắn?

- Giáo sư Ngô Vĩnh Long: Để người đọc đọc và hiểu được lịch sử một cách đúng đắn thì người viết sử cần viết sử một cách đúng đắn. Đây là vấn đề phẩm chất của người làm sử. Nếu người làm sử sai từ đầu hoặc khi viết chỉ tiếp cận 1-2 nguồn sử liệu thì lịch sử sẽ được tiếp nhận lệch lạc và thiếu hụt.

Ông Phạm Hoàng Quân - Ảnh: Cầm Phan

Tôi cho rằng sách giáo khoa (SGK) nhiều lắm chỉ nên do 2-3 người viết, sau đó đưa cho những người/nhóm khác cho ý kiến. Nhưng người viết đầu tiên phải dựa trên nhiều nguồn khác nhau, dựa trên cách phân kỳ lịch sử hợp lý và khoa học, nêu được những đặc trưng của từng thời kỳ với những ảnh hưởng chính trị - kinh tế - xã hội - văn hóa thế nào. Khi 5-6 nhóm cùng viết một chương trình sử học đường thì dễ dẫn tới thỏa hiệp và khó đưa ra những giảng giải có gốc, có ngọn.

SGK phải để cho những người biết cách viết SGK làm. Từ đây đi đến mô hình có nhiều SGK, các trường, các giáo viên có thể lựa chọn nhiều SGK khác nhau, người học được đọc nhiều nguồn thì có thể đi tới tranh luận, so sánh. Điều này cũng giúp bản thân quá trình hoàn thiện SGK về sau. Chỉ có một loại SGK là “hỏng”.

Để có SGK hoặc giáo trình tốt, hiện đại, phù hợp giai đoạn mới cần ứng dụng những phương pháp luận mới về viết sử trên thế giới. Loại sách này ở VN có thể nói rất thiếu hụt hoặc cũ. Liệu anh có từng nghĩ đến việc dịch và phổ biến các giáo trình về phương pháp luận tại VN?

- Có rất nhiều cuốn sách về phương pháp luận, vừa để cho người viết sử, vừa cho sinh viên rất cần được dịch. Nhưng tôi nghĩ cũng có thể dịch những cuốn sách rất hay trên thế giới mà người ta viết về lịch sử của chính họ, chẳng hạn cuốn sách của ông bạn tôi - Howard Zinn - A people’s history of America Empire, cuốn sách được đọc ngay cả ở phổ thông trung học và đại học.

Cuốn sách này viết về vai trò của những người dân Mỹ bình thường và họ tạo nên lịch sử của chính mình ra sao. Cuốn sách vừa cho ta biết lịch sử, vừa cho ta biết cách nghiên cứu lịch sử của nước Mỹ như thế nào. Những cuốn sách “lịch sử ứng dụng” như vậy cũng quan trọng không kém những cuốn về phương pháp luận.

Giáo sư Ngô Vĩnh Long - Ảnh: Cầm Phan

Một mảng quan trọng là truyền thông tri thức lịch sử đến người đọc. Tôi có cảm giác hiện nay làm kiểu “mùa vụ”, nhất thời nhằm phụng sự một mục đích cụ thể nào đó chứ không mang tính liền lạc. Phương pháp sư phạm phải là một thứ mang tính lâu dài, hệ thống, bền bỉ để người học nói riêng, người dân nói chung nắm được. Theo anh, có giải pháp nào cho vấn đề này?

- Ở Mỹ, trước khi có tivi thì có các chương trình trên radio giới thiệu về lịch sử rất sinh động, dễ hiểu, giúp người dân tiếp cận thông tin lịch sử rất tự nhiên, gần gũi. Họ có nhiều buổi kể chuyện lịch sử, họ làm đủ cách từ lập viện bảo tàng (đi kèm thay đổi cách trình bày lịch sử mỗi năm mấy lần để sinh động hơn) đến tổ chức những vở kịch lịch sử diễn cho trẻ em, trẻ em tham gia diễn xuất (ở trường, ở câu lạc bộ) cùng giáo viên.

Tôi thấy rằng trước hết lịch sử VN hiện nay không hẳn đã là nhồi nhét quá nhiều mà thật ra lại quá sơ sài. Học từ thời kỳ Hồng Bàng đến năm 1945 mà cứ lặp đi lặp lại một số chuyện, Trần Quốc Toản bóp quả cam trong sử tiểu học, lên đến trung học vẫn thấy Trần Quốc Toản bóp nát quả cam, cứ thế liệt kê mà không có cái gì làm học sinh hứng thú.

Ở lớp nhỏ, dạy lịch sử nên chọn vài chi tiết - câu chuyện lý thú cho học trò và phải giải thích được tại sao lại như vậy, làm cho học trò say mê và thấy được tầm quan trọng của lịch sử ngay từ những bài học đầu. Vì lịch sử là thực tiễn và kinh nghiệm sống của những người đi trước, mình hiểu được những điều đó vì mình biết những thực tiễn và kinh nghiệm sống hiện tại.

Không biết hiện tại thì không thể biết quá khứ. Chứ cứ theo đuổi lịch sử theo dòng với những nhân danh, địa danh mà không hiểu đặc điểm lịch sử mỗi thời kỳ thì học trò sẽ rất chán. Tôi nghĩ lịch sử ngày nay dù không thiếu chi tiết, nhưng tham quá mà lại “làm biếng” nên các bài học cứ tới lui vậy hoài.

 Ý anh là lịch sử, sự kiện đưa ra quá nhiều biểu tượng mà không đưa ra những câu chuyện, hình ảnh gần gũi để học trò có thể thông hiểu, thông cảm với nhân vật?

- Đúng vậy. Cách làm hiện nay ở nước Mỹ cũng không khác ở VN nhiều lắm, nghĩa là lớp dưới học sử theo câu chuyện, nhân vật, sự kiện, lên bậc cao hơn sẽ học theo vấn đề. Nhưng khác biệt là bậc học cao có nhiều lớp để các em chọn: có những lớp lịch sử đại cương nhưng cũng có nhiều lớp lịch sử theo chuyên đề kinh tế - xã hội - văn hóa nghệ thuật. Nếu bắt tất cả học trò học cùng một thứ thì mau chán và rập khuôn. Nhưng vấn đề chính của VN vẫn là nằm trong SGK và phương pháp viết sử trong đó.

Viết SGK phải để cho các nhóm, các nhà nghiên cứu độc lập tham gia, không phải công việc hành chính của một bộ quản lý. Các trường sẽ có nhiều lựa chọn SGK cho mình để giảng dạy, theo nhiều tiêu chí: sách rẻ, sách hay, sách đa dạng, sách chuyên đề. Thậm chí trường có thể chọn mỗi cuốn sách để dạy trong vòng 1-2 năm rồi thay sách khác. Lên đại học thì quyền chọn sách để dạy là của từng giáo sư, phù hợp với vấn đề/phân tích riêng của họ, giúp sinh viên hiểu sâu và tìm được hướng nghiên cứu mới cũng như có hứng thú để theo đuổi lối nghiên cứu riêng.

Tôi dạy về lịch sử Trung Quốc và Đông Nam Á, lúc cần nhấn mạnh vấn đề này thì sẽ chọn những cuốn sách cần thiết, bổ túc cho vấn đề đó, lúc khác lại chọn vấn đề khác, cuốn sách khác.

Tôi cho rằng dạy cho học trò cách phân tích, đánh giá sự kiện lịch sử là quan trọng nhất. Sử liệu dù nhiều mà không biết cách phân tích thì cũng vô nghĩa. Biết phân tích là một kỹ năng rất quan trọng trong mỗi ngành. Nhiều người tưởng lịch sử là kể lể nhưng thật ra lịch sử phải được phân tích bằng đầu óc logic. Phải cho người học biết: học sử là học từ cách dùng sử liệu, biết so sánh để phân định rõ cái đúng - cái sai.

Lịch sử không bao giờ lặp lại lần thứ hai và không thực nghiệm lại được để kiểm chứng đúng - sai, nên dù có bao nhiêu người từng phân tích thì cũng không phải đã khép lại để kết luận ngay được. Kỹ năng phân tích và so sánh rất quan trọng trong ngành sử. Và so sánh xong cần viết lại để người đọc hiểu vấn đề cho rõ, cho đúng. Kỹ năng viết ở đây một lần nữa vô cùng quan trọng.

* Đó là những gợi ý quan trọng cho việc làm SGK và kỹ năng truyền bá, dạy trong trường. Theo tôi biết, khi viết sách sử hoặc những giáo trình sử, một trong những xu hướng sử tiến bộ trên thế giới là dùng sử liệu để phục dựng hoàn cảnh lịch sử, một xu hướng khác chủ trương phải giải thích sử liệu cho đúng hoàn cảnh lịch sử và phù hợp với hiện tại.

Anh tiếp cận những trường phái, chủ thuyết, phương pháp sử nào của phương Tây, thấy có những điểm có thể giới thiệu để ứng dụng cho VN sắp tới?

- Sử liệu, sự kiện rất quan trọng, nếu sử quan muốn đánh giá một vấn đề nào đó mà có một sự kiện rất nhỏ đi ngược lại cái thuyết của anh thì anh phải nghĩ tại sao, không thể “ém mất” được. Sử liệu và sử quan phải dung hòa. Tất nhiên, nếu dùng quá nhiều sử liệu, có cái rất nhỏ hoặc không phù hợp hoặc cái gì cũng đưa vào thì sẽ rối vấn đề, như vậy ta phải trở lại cái lúc nãy ta nói là biết phân tích vấn đề thế nào, sử dụng sự kiện thế nào, dùng những sự kiện nào đúng cho thời đó, nó có thể giải thích gì mà anh muốn giải thích cho giai đoạn đó…

Cái này có thể dùng trong nhiều ngành khác như ngành kinh tế. Nếu cứ thu thập hàng triệu dữ kiện khác nhau, đưa vào máy phân tích thì cũng không ra cái gì cả. Nhưng nếu anh là một kinh tế gia giỏi biết dùng dữ kiện lịch sử, chỉ cần xem khoảng 6-7 sự kiện là biết nó sẽ dẫn đến đâu.

Sử gia cũng vậy. Bất cứ người làm sử nào cũng có chủ quan nhưng anh phải phân tích, chứng minh được vì sao anh nói thế, đồng thời lắng nghe những người khác trình bày quan điểm của họ từ nhiều góc cạnh khác nhau, từ đó dẫn tới dung hòa. Nước Mỹ có kho sử liệu khổng lồ, nhưng vẫn cần những người có sử quan tìm hiểu cái kho đó để giải thích cho mọi người dễ hiểu mà không sai.

Người làm sử phải tranh luận và chứng minh đàng hoàng, sau đó người nghe sẽ đánh giá, lựa chọn. Không thể làm theo lối thường thấy là người ta đặt vấn đề như vậy, bảo anh viết như vậy là anh cứ thế mà viết. Sử theo quan điểm của từng người nghiên cứu là cần có. Nhiều người nói tôi không chủ quan, không tư riêng gì là nói không đúng, thật ra là không muốn bị chỉ trích mà thôi.

30 năm qua, càng ngày người ta càng chú trọng vào lịch sử thường dân, nhất là những người “bên dưới”. Ví dụ ở Anh người ta chú ý đến những hiệp hội công nhân với những ảnh hưởng từ các cuộc đình công, hay vai trò phụ nữ, những đóng góp của môn xã hội học (vốn mới bắt đầu sau Chiến tranh thế giới thứ II nhưng nay rất quan trọng), rồi ta có social history (*).

Nhưng trường phái tiến bộ là trường phái nghiên cứu những vấn đề của các tầng lớp trước giờ thường bị bỏ quên, tôi nghĩ đây cũng là vấn đề quan trọng của VN. Đóng góp của thường dân, của phụ nữ… rất lớn và quan trọng, chứ không chỉ nghị quyết hay sử từ trên xuống. “Sử từ dưới lên” ngày càng quan trọng hơn và đã rất mạnh ở nước Mỹ mấy chục năm qua.

 

Nghĩa là đã mở ra một hướng tiếp cận, biên soạn sử mới cần đi theo hướng từ dưới lên, mang tính nhân văn cao. Anh có thể lấy ví dụ về nó để hình dung tốt hơn một mô hình mà VN hiện nay có thể đi đến?

- Tôi sẽ đi vào một ví dụ về “sử từ dưới lên” giúp cho việc làm chính sách thế nào. Bên Mỹ có ngành học public history (lịch sử công cộng). Có thể nói về một cộng đồng, một bang có lịch sử thế nào, ai có vai trò tích cực trong việc phát triển lịch sử công cộng đó, ai đã ngăn chặn cộng đồng đó phát triển, ai đã đi vận động cho các quỹ phúc lợi, quỹ cho phụ nữ, trẻ em… Thậm chí ai đã giúp xây bao nhiêu cây cầu có lợi cho sự phát triển của địa phương đó, ai cố tình phá rừng ngăn sông tư lợi, gây hại môi trường cộng đồng ở đó.

Những người nghiên cứu sử đi theo hướng này để định hình public history, từ đây giúp ích cho xây dựng chính sách công, nên hướng này hữu ích không chỉ cho người học lịch sử.

Hoặc môn sử có nhánh học về xây cất nhà cửa. Họ đi vào những sử liệu tỉ mỉ: nhà cửa, cầu đường thế nào, giúp sưởi ấm và tăng giao tiếp giữa các thành viên ra sao, trẻ con chạy chơi an toàn thế nào. Thứ lịch sử như thế vô cùng hữu ích. Nó cũng có thể giúp một xã hội hiện đại tận dụng được những kinh nghiệm đó, để ngày càng văn minh hơn. Họ cũng dùng những thứ lịch sử “từ dưới lên” như thế để chống những thế lực muốn quy hoạch cưỡng bức, tránh được sự áp đặt từ bên trên.

Điều gì thúc đẩy, dẫn đến mối quan tâm của giới làm sử đối với trào lưu đó?

- Nó xuất phát từ những bức xúc đối với khoảng cách, sự khác biệt quá đáng giữa người giàu - người nghèo trong các xã hội. Nó cũng xuất phát từ sự quan tâm ngày càng lớn hơn với con người, vì sự giao tiếp giữa con người với nhau. Nó có nền tảng nhân văn.

Nước Mỹ có 50 tiểu bang thì có 50 hệ thống đại học bang, tuy không được như Harvard nhưng cũng là những trường nghiên cứu có chất lượng. Vì nước Mỹ hiểu rằng nếu không có hệ thống đại học bang như vậy thì không bao giờ có những nơi đỉnh cao như Harvard, vì những người ưu tú phải được chọn từ dưới lên, cái đó giúp xã hội phát triển. Xã hội phải làm sao chọn lựa được những người giỏi từ nhiều nơi và giúp họ phát triển.

____________

(*): Một nhánh nghiên cứu lịch sử chú trọng đến kinh nghiệm của những người bình thường trong quá khứ.